معناشناسی قسم درقرآن کریم . رویکردی تاریخی و فرهنگی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 24، شماره 63، تیر 1397، صفحه 37-64   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

احمد پاکتچی^*

دانشیار پژوهشکده مطالعات قرآنی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات قرآنی

چکیده

.
مفهوم قسم در قرآن کریم همواره از موضوعات مورد توجه قرآن‌پژوهان بوده و در این باب، به‌خصوص قالب تکرارشوندۀ «لا اُقسِمُ» چالش گسترده‌ای را هم برای مفسران، هم برای نحویان ایجاد کرده است. این درحالی است که تحلیل‌های ارائه شده برای معنای «لا اُقسِمُ» در کاربردهای قرآنی در عمل از تکلف عاری نیست و نیاز به‌ بازنگری نیاز دارد. در این مقاله با  ترکیبی از روش‌های معناشناسی تاریخی و معناشناسی فرهنگی معنای قسم بررسی می‌شود. پژوهش نشان می‌دهد که قَسَم در فرهنگ عرب عصر نزول، به‌سان برخی فرهنگ‌های دیگر بار معنایی منفی حمل می‌کرده است و معنایی بسیار نزدیک به‌نفرین و لعنت داشته است و از همین رو، ترکیب «لااُقسِمُ» در قرآن کریم، باید با همان ترکیب نحوی ظاهری در آن، به‌سوگند نخوردن بازگردانده شود.
 

کلیدواژه‌ها

سوگند؛ مفردات قرآن؛ معناشناسی تاریخی؛ معناشناسی فرهنگی؛ ریشه‌شناسی

مراجع

 قرآن کریم؛

ابن تیمیه‌، احمد، مجموعة فتاوی ابن تیمیة، به‌کوشش عبدالرحمن بن محمد العاصمی، قاهره‌، مکتبة ابن تیمیة‌.

ابن جزری، محمد، غایة النهایة، به‌کوشش‌برگشترسر، قاهره‌، 1352ق‌، 1932م‌.

ابن خالویه‌، حسین، اعراب ثلاثین سورة، حیدرآباد دکن، 1360ق.

ــــــــــــــــــــ مختصر فی‌شواذ القرآن‌، به‌کوشش‌برگشترسر، قاهره‌، 1934م‌.

ابوعبیده، معمر، مجاز القرآن، به‌کوشش محمد فؤاد سزگین، قاهره، 1374ـ1381ق.

ابو عمرو دانی‌، عثمان‌، التیسیر، به‌کوشش‌اتو پرتسل‌، استانبول، 1930م.

ابو الفتوح رازی، حسین، روح الجنان و روح الجنان، به‌کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، 1371ش.

انوری، حسن و دیگران، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1381.

پاکتچی، احمد، «رویکردی ریشه‌شناختی به‌گونه‌های خشونت کلامی با محوریت مفهوم سخن گفتن»، مجموعه مقالات نخستین همایش ملی خشونت کلامی، به‌کوشش گلرخ سعیدنیا و آزاده میرزایی، تهران، 1395.

ــــــــــــــــــــ «مفهوم روسی счастье در بوته معناشناسی تاریخی»، پژوهش زبانهای خارجی، شم‍ 14، بهار و تابستان 1382.

ترجمۀ قرآن (قرن دهم هجری)، به‌کوشش علی رواقی، تهران، 1383.

حاجی خلیفه، کشف‏ الظنون، استانبول، 1941ـ1943م.

حسن دوست، محمد، فرهنگ ریشه شناختی زبان فارسی، تهران، 1383.

حکیم ترمذی، محمد، نوادر الاصول، به‌کوشش عبدالرحمن عمیرة، بیروت، 1992م.

سمعانی، منصور، تفسیر، به‌کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، ریاض، 1418ق، 1997م.

سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان، به‌کوشش محمد ابو الفضل ابراهیم، قاهره، 1387ق، 1967م.

شیخ طوسی‏، محمد، التبیان‏، به‌کوشش‏ احمد حبیب قصیر عاملی‏، نجف، 1383ق، 1964م.

صفی‌پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم، منتهی الارب، چ سنگی، تهران، 1296ـ 1298ق.

طاشکپری زاده‌، احمد، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، 1397ق.

طبری، محمد، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.

فراء، یحیی، معانی القرآن، به‌کوشش محمد علی نجار و احمد یوسف نجاتی، قاهره، 1980م.

فراهی، عبدالحمید، امعان فی اقسام القرآن، دمشق، 1415ق.

فیروزآبادی، محمد، القاموس المحیط، به‌کوشش نصر الهورینی، قاهره، 1344ق.

قنوجی، محمد صدیق، ابجد العلوم، به‌کوشش عبدالجبار زکار، بیروت، 1978م.

کاشانی، فتح اللّه، منهج الصادقین، تهران، کتابفروشی اسلامیه.

کاشفی، حسین، مواهب علیه، سراوان، کتابفروشی نور.

مشکور، محمد جواد، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران، 1357.

نحاس‌، احمد، اعراب‌القرآن‌، به‌کوشش زهیر غازی زاهد، بیروت، 1409ق، 1988م‌.

یاحقی، محمد جعفر و دیگران، فرهنگ‌نامۀ قرآنی، مشهد، 1389.

Beeston, A.F.L. et al., Sabaic Dictionary، Dictionnaire sabéenne, Louvain-la-Neuve، Beirut, 1982.

Black, Jeremy et al., A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, 2000.

Costaz, Louis, Dictionnaire syriaque-français، Syriaque-English Dictionary, Beirut, 1986.

Derksen, Rick, Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon, Leiden، Boston, 2008.

Dolgopolsky, Aharon, Nostratic Dictionary, Cambridge, 2008.

Drosdowski, Günther (ed.), Duden deutsches Universalwörterbuch, Mannheim, Dudenverlag, 1996.

Fahd, Toufic, La divination arabe, Leiden, 1966.

Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, ed. F. Brown, Oxford, 1939.

Guerber, H. A., Myths of the Norsemen from the Eddas and Sagas, New York, Dower, 1992.

Hoftijzer, J. & K. Jongelling, Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions, Leiden et al., 1995.

Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi and the Midrashic Literature, London، New York, 1903.

Konstantinidou, Kyriaki, “Oath and Curse,” Oaths and Swearing in Ancient Greece, ed. A.H. Sommerstein & I.C. Torrace, Berlin، Boston, 2014.

Leslau, Wolf, Comparative Dictionary of Ge’ez (Classical Ethiopic), Wiesbaden, 1991.

Ljung, Magnus, Swearing: A Cross-Cultural Linguistic Study, New York, 2011.

Mohr, Melissa, Holy Shit: A Brief History of Swearing, Oxford, 2013.

Orel, V.E. & O.V. Stolbova, Hamito-Semitic Etymological Dictionary, Leiden et al., 1995.

Pokorny, Julius, Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Bern، M‌ünchen, 1959.

Robert, P., Dictionnaire alphabétique & analogique de la langue française, Paris, 1973.

Shanski, N.M. & T.A. Bobrova (Шанский, Н.М. & Т.А. Боброва), Этимологический словарь русского языка, Москва, 1994.

Starostin, S.A. et al., An Etymological Dictionary of Altaic Languages, Leiden, 2003.

Webster’s New Collegiate Dictionary, Springfield (Massachusets), 1985.

Zammit, Martin R., A Comparative Lexical Study of Qur’anic Arabic, Leiden، Boston، Köln, 2002.