تحلیل ساختاری حدیث ضیف ابراهیم(ع) در قرآن کریم با تکیه بر دو محور جانشینی و هم‌نشینی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 1، دوره 10، شماره 37، خرداد 1398، صفحه 9-29   

نویسندگان

محمدرضا اسلامی¹؛ مریم دریانورد²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات عربی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

بررسی روابط هم‌نشینی و جانشینی واژگان، یکی از مباحث ضروری و لازم برای درک و تحلیل مفاهیم قرآن مجید، به شمار می‌آید. تعلیم و تربیت از جمله اهداف نزول این کتاب آسمانی است، کتابی که رحمتی است برای گروندگان، و زیانی برای تبهکاران تا بندگی فروغ ارشادی آن از ورای قرون متمادی در کلیه زمینه‌ها بر تارک زندگی معنوی و مادی انسان‌ها پرتو افکنده و انوار هدایتش اندیشه‌های جویندگان کمال مطلق در حیات را سمت و سو بخشیده و پیروانش را در ابعاد تعلیمی و تربیتی مستفیض گردانیده است. نمونه بارز تربیتی قرآن را می‌توان در «حدیث ضیف ابراهیم(ع)» جست‌وجو کرد. تمام عناصراین داستان، در یک زنجیره خطی در کنار هم چیده شده‌اند، تا آداب مهمانی را به انسان بیاموزد. جستار حاضر کوشیده است با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر دو محور جانشینی و هم‌نشینی به بررسی ساختاری آیات مربوط به آداب مهمانی در داستان مذکور بپردازد. برخی از نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در این داستان، بیش‌تر بر محور جانشینی تکیه شده است. در محور هم‌نشینی برای انتقال پیام اصلی داستان، عبارت‌ها به گونه‌ای در کنار هم و در یک خط افقی قرار گرفته‌اند تا آداب مهمانی را به ترتیب بیان نماید، که مصداق بارز آن را در انسجام شخصیت حضرت ابراهیم(ع) با سایر شخصیت‌ها مشاهده می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها

ابراهیم(ع)؛ داستان؛ ضیافت؛ عجل سمین؛ عناصر؛ قرآن مجید

مراجع

قرآن کریم.

کتب عربی

أبوستیت، الشحات محمد. 1991م، خصائص النظم القرآنی فی قصة إبراهیم علیه السلام، الطبعة الأولی، مصر: مطبعة الأمانیة.

أحمد مختار، عمر. 2002م، المعجم الموسوعی لألفاظ القرآن الکریم وقراءاته، الطبعة الأولی، المملکة السعودیة: موسسة سطور المعرفة.

راغب إصفهانی. 2008م، معجم مفردات ألفاظ القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.

زمخشری، ابوالقاسم جار الله. 1998م، اساس البلاغة، تحقیق محمد باسل عیون السود، الجزء الاول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الشوکانی، محمد بن علی بن محمد بن عبدالله. 2005م، فتح القدیر، دمشق- بیروت: دار ابن کثیر، دار الکلم الطیب.

العدل، سعد عبدالملک. 2008م، الخلیل اخناتون فی القرآن الکریم، الطبعة الأولی، قاهرة: مکتبة مدبولی.

مسلم، مصطفی. 2010م، التفسیر الموضوعی لسور القرآن، المجلد الخامس(الانبیاء- العنکبوت)، کلیة الدراسات العلیا والبحث العلمی، جامعة الشارقة.

 

کتب فارسی

چندلر، دانیل. 1387ش، مبانی نشانه­شناسی، ترجمه مهدی پارسا، چاپ سوم، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر.

خرم­دل، مصطفی. 1384ش، تفسیر نور، چاپ چهارم، تهران: نشر احسان.

دوسوسور، فردینان. 1389ش، دوره زبان‌شناسی عمومی، ترجمه کورش صفوی، چاپ سوم، تهران: هرمس.

سجودی، فرزان. 1382ش، نشانه شناسی کاربردی، تهران: نشر قصه.

طباطبائی، سید محمدحسین. 1390ش، تفسیر المیزان، ج 10، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

غزالی، محمد. 1388ش، اخلاق اسلامی، ترجمه محمود ابراهیمی، چاپ اول، تهران: احسان.

قائمی­نیا، علیرضا. 1389ش، بیولوژی نص نشانه­شناسی و تفسیر قرآن، چاپ اول، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه اسلامی.

قرضاوی، یوسف. 1378ش، دورنمای جامعه اسلامی، ترجمه عبدالعزیز سلیمی، تهران: احسان.

مارسل، دانسی. 1387ش، نشانه­شناسی رسانه­ها، ترجمه گودرز میرانی و بهزاد دوران، چاپ اول، تهران: چاپار آئینه­نما.

مکارم شیرازی، ناصر. 1353ش، تفسیر نمونه، ج 22، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

 

مقالات

ابراهیمی، ابراهیم. 1395ش، «نقد و تحلیل ساختار ادبی و محتوایی آیه تطهیر»، مجله فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های ادبی- قرآنی، دانشگاه اراک، سال چهارم، ش2، صص 9-26.

طاهری­نیا، علی باقر و دریانورد، مریم. 1393ش، «تحلیل نشانه­شناسی «حوار» در داستان حضرت ابراهیم در قرآن کریم»، دوفصلنامه پژوهش­های قرآنی در ادبیات، دانشگاه لرستان، سال اول، شماره2، صص 27-51.

طاهری­نیا، علی باقر و علی نژاد، فاطمه و پنبه زاری، سارا. 2006م، «السیمیائیة لخوف فی القرآن الکریم»، مؤتمر الثقافة الخوف، فیلا دلفیا، العدد 79.

طبیبی، علیرضا و رمضانی، ملیحه. 1392ش، «بررسی معناشناسانه استهزاء با تأکید بر هم‌نشینی­ها و جانشینی­ها»، مجله فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های ادبی- قرآنی، دانشگاه اراک، سال چهارم، ش2، صص27-50.

ممتحن، مهدی. 1393ش، «نماد عنکبوت و زنبور عسل در قرآن و مثنوی»، فصلنامه مطالعات قرآنی، سال پنجم، شماره 17، صص 172-157.