ابلیس تنزیلی در نگاه تأویلی

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 2، دوره 10، شماره 37، خرداد 1398، صفحه 31-57   

نویسندگان

رمضانعلی تقی زاده چاری¹؛ فاطمه جعفری کمانگر²

¹استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی،‌ دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

چکیده

موضوع ابلیس و نقش آن در دستگاه آفرینش، از جمله موضوعات مهم دینی و قرآنی است که در متون عرفانی فارسی نیز انعکاس وسیع دارد. اما نکته مهم در این امر، تعارض به ظاهر آشکاری است که در این دو نگاه متفاوت به ابلیس به چشم می‌خورد؛ در حالی که در وحی تنزیلی- قرآنی از ابلیس به عنوان موجودی مطرود و رانده شده از رحمت خدا یاد می‌شود؛ در نگاه تأویلی- عرفانی وی مورد تقدیس برخی از بزرگان قرار می‌گیرد و به شدت از او و عملکردش دفاع می‌شود و حتی اسوه توحید نامیده می‌شود. مقاله حاضر به روش کتابخانه‌ای نگاشته شده است و با تبیین مبانی اندیشه تنزیلی- قرآنی و تأویلی- عرفانی درباره‌ ابلیس به فلسفه آفرینش ابلیس بر اساس این دو دیدگاه پرداخته است. پژوهش حاضر دلیل آفرینش ابلیس را از دیدگاه تنزیلی و قرآنی، مواردی چون خلقت ابلیس به منزله بازتاب صفات جلالیه‌ خداوند، لزوم وجود شر در عالم و عاملی برای تکامل آن، وسیله‌ای برای محک و آزمایش انسان و عامل بروز عقل و اراده و اختیار دانسته است. اما از نگاه تأویلی عرفانی، دلایل آفرینش ابلیس را مطابق اندیشه‌ها‌ی عرفا و گنوسیست‏های مسلمان، مواردی مانند تبیین درست از حقیقت توحید، تفسیر واقعی از فلسفه‏ آفرینش و جهان خلقت و بیان حقیقت عشق عارفانه دانسته است و در نهایت به این نتیجه دست یافته که علی‌رغم دو نگاه متفاوت، وجود ابلیس جز خیر برای دستگاه بشریت نیست.

کلیدواژه‌ها

آفرینش؛ شیطان؛ انسان؛ قرآن؛ ‌ عرفان؛ توحید؛ شر

مراجع

قرآن کریم.

کتب فارسی

آذرنوش، آذر تاش. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 594-592.

جفری، آرتور. 1386ش، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه‌ فریدون بدره‏ای، چاپ دوم، تهران: توس.

خرمشاهی، بهاء الدین. 1377ش، دانشنامه قرآن‌پژوهی، چاپ اول، تهران: دوستان.

خزائلی، محمد. 1386ش، اعلام قرآن، ‌چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.

زریاب خویی،‌ عباس. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 596-594

سروش، عبدالکریم. 1379ش، قمار عاشقانه، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.

سعدی شیرازی،‌ شیخ مصلح الدین. 1375ش، بوستان سعدی، مقدمه و تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، تهران: خوارزمی‌.

شریعتی، علی. 1383ش، اسلام شناسی، چاپ هشتم، مشهد: چاپخش.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1374ش، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.

صدر الدین شیرازی(ملاصدرا). 1389ش، ‌تفسیر آیه نور، ترجمه محمد خواجوی،‌ چاپ سوم، ‌تهران: مولی.

طالقانی، محمود. 1350ش، پرتوی از قرآن، 6 جلد، تهران: شرکت سهامی انتشار.

طباطبایی محمدحسین.1364ش، ترجمه تفسیر المیزان، 20 جلد، چاپ دوم، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی.

عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1387ش، الهی نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، تهران: سخن.

غزالی،‌ احمد. 1381ش، سوانح العشاق،‌ تصحیح جواد نوربخش،‌ چاپ اول، تهران: یلدا قلم. 

کمپانی زارع، ‌مهدی. 1390ش، ابلیس، عاشق یا فاسق؟، چاپ اول، تهران: نگاه معاصر.

مجتبایی، فتح الله. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ‌21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 605-597.

معین، محمد. 1371ش، فرهنگ فارسی معین، 6 جلد، چاپ هشتم، تهران: امیر‌کبیر.

مکارم شیرازی،‌ ناصر. 1373ش، تفسیر نمونه، 27 جلد،‌ چاپ شانزدهم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

مکارم شیرازی،‌ ناصر. 1390ش، پیام امام،‌ 15 جلد، چاپ ششم، ‌تهران: دار الکتب الاسلامیه.‌

مولوی، جلال الدین محمد. 1375ش، مثنوی معنوی، مقدمه و تصحیح محمد استعلامی،‌ ‌7 جلد، چاپ دوم، تهران: زوار.‌

همدانی،‌ عین القضات. 1377ش، نامه‌های عین القضات، تصحیح و تعلیقات علی نقی منزوی، سه جلد، ‌چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.

همدانی، عین القضات. 1386ش، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران،‌چاپ اول، تهران: منوچهری.

کتب عربی

ابن فارس، احمد. 1404ق، معجم مقایس اللغة، 6 جلد، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

آملی، سید حیدر. 1380ش، تفسیر المحیط الأعظم، 4جلد،‌ چاپ سوم، تهران: مرکز فرهنگی نور.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 140ق، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تهران: کتاب.

طریحی، فخرالدین. 1367ش، مجمع البحرین، 2 جلد،‌ چاپ دوم، تهران: مکتب نشر فرهنگ اسلامی.

 

مقالات

اسداللهی،‌ خدابخش. 1388ش، «اندیشه‌های عرفانی عین القضات در باب ابلیس»، ادبیاتعرفانی و اسطوره شناختی، بهار،‌ شماره 14، صص 26-9.

بی نا. 1386ش، «تفسیر قرآن بحثی قرآنی درباره ابلیس»، مکاتبه و اندیشه، شماره 29،‌ پاییز و زمستان، صص 42-17.

حسنی، نرگس. 1386ش، «سیمای ابلیس در آثار عین القضات همدانی»، مطالعات عرفانی، شماره 6،‌ پاییز و زمستان، صص 34-5.

حیدری،‌ حسین. 1384ش، «سیمای دوگانه ابلیس در آثار حکیم ثنایی»، مطالعات عرفانی،‌ تابستان،‌ شماره‏ 1،‌ صص 89-66.

طاهریان دهکردی، ‌بتول و امیدوار، جنان. 1392ش، «ماهیت ابلیس از نگاه قرآن»، پژوهش دینی،‌ بهار و تابستان، شماره 24‌، صص 161-147.

مشهور،‌پروین دخت. 1390ش، «تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی»، تابستان، شماره 8،‌ صص 154-141.

ممتحن،‌ مهدی و ترابی، زینب. 1391ش، «تفاوت یا هم‌سانی شیطان و ابلیس»،مطالعات قرآنی،سال سوم، زمستان،شماره‏ 12، صص‌123-140.

هاشمی، ماندانا. 1386ش، «سیمای ابلیس در مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی»، پژوهشنامه ادب حماسی،‌ بهار و تابستان،‌ دوره 3، ‌شماره 4، صص152-137.