حوزه معنایی جهاد و واژه‌های هم‌نشین آن با تکیه بر سیر نزول

فصلنامه مطالعات قرآنی

مقاله 4، دوره 10، شماره 37، خرداد 1398، صفحه 81-106   

نویسندگان

علی سعیدی¹؛ امیر احمدنژاد²

¹دانشجوی دکتری تخصصی قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اصفهان(خوراسگان)، اصفهان، ایران

²دانشیار و عضو هیأت علمی گروه قرآن و حدیث، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

معناشناسی به مطالعه معنا می‌پردازد. «معنا» آگاهی از بافت فرهنگی و رابطه یک واژه با واژگان دیگر در یک متن است. واسطه میان گیرنده و فرستنده پیام در معناشناسی، واژگانی است که هم گیرنده پیام با آن آشنا بوده وهم در حوزه فرهنگی اهل زبان بیگانه نبوده است. در این مقاله با استفاده از معناشناسی، بر اساس بافت زبانی با بررسی روابط هم‌نشینی به تحلیل معنای «جهاد» با تکیه بر سیر نزول قرآن می‌پردازد. استفاده از روش ترتیب نزول و تطور معنایی دستاوردهای فراوانی دارد؛ از جمله آن که با این بررسی می‌توان به معنای واژگان لحظه به لحظه آگاه شد و از الهامات و مضامین رفیع جهاد در تک تک آیات وحی در جهت تعالی شبکه گسترده آن؛ هم‌گرایی و واگرایی با دیگر واژگان بافت متن آشنا شد که این شبکه معنایی در آخر خواننده را به کشف مراد کلام وحی آشنا می‌سازد. از دیگر کارکردهای بستر تاریخی واژگان؛ ترسیم منحنی‌های تحول موضوع جهاد و بسامد آن در سال‌های مختلف نزول وحی است. «جهاد» به معنای تحمل مشقت‌ها و سختی‌ها است که اوج آن را می‌توان در بذل جان و مال در راه اهداف الهی به شکل ویژه در مدینه مشاهده کرد. از هم‌نشین‌های جهاد، باید به واژگان «ایمان»، «هاجروا»، «أنفس»، «أموال»، «واغلظ»، «فی سبیل الله» و «أیمان» اشاره کرد که از امتزاج و ترکیب آن‌ها پدیداری کاملاً همگن و معنادار به دست می‌آید.

کلیدواژه‌ها

قرآن؛ تطور؛ مشقت؛ صبر؛ هاجروا؛ أنفس؛ أموال

مراجع

قرآن کریم.

کتب عربی

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. 1413ق، التهذیب، قم: انتشارات دار الاحیاء التراث العربی.

ابن عاشور. بی تا، التحریر والتنویر، بیروت: مؤسسة التاریخ.

ابن عبدالبر. 1412ق، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محم البجاوی، بیروت: دار الجیل.

ابن فارس، احمد. 1404ق، معجم مقاییس اللغة، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 1414ق، لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعه.

بیضاوی، عبدالله بن عمر. 1418ق، أنوار التنزیل وأسرار التأویل، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

دروزه، محمد عزت. 1383ق، التفسیر الحدیث، قاهره: دار إحیاء الکتب العربیه.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 1412ق، المفردات لألفاظ القرآن، بیروت: دار القلم.

ربیعه العامری، لبید. بی تا، الدیوان، مقدمه وشرح لابراهیم جزین، بیروت: دار القاموس.

زبیدی، مرتضی. 1373ش، التاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: التراث العربی.

صاحب بن عباد. 1414ق، المحیط فی اللغة، بیروت: عالم الکتاب.

طباطبایی، محمدحسین. 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

طبرسی، فضل بن حسن. 1372ش، المجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصرخسرو.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. 1412ق، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار المعرفه.

عسکری، حسن بن عبدالله.1400ق، الفروق اللغویة، بی جا: انتشارات دار الآفاق الجدیدة.

فراهیدی، خلیل بن احمد. 1414ق، العین، قم: انتشارات اسوه.

فیومی، احمد بن محمد. 1414ق، مصباح المنیر، قم: مؤسسه دار الهجرة.

مصطفوی، حسن. 1368ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

ملاحویش آل غازی، سید عبدالقادر. 1382ق، بیان المعانی، دمشق: مطبعة الترقی.

 

کتب فارسی

ابن هشام. 1375ش، سیره نبوی، ترجمه سید هاشم رسولی، تهران: انتشارات کتابچی.

احمدی، بابک. 1382ش، ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز.

ایزوتسو، توشیهیکو. 1378ش، مفاهیم اخلاقی- دینی در قرآن، ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: نقش فروزان.

ایزوتسو، توشیهیکو. 1393ش، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی انتشار.

بلعمی. 1378ش، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران: البرز.

پالمر، فرانک. 1387ش، نگاهی تازه به معناشناسی، ترجمه محمدرضا باطنی، تهران: انتشارات آگاه.

سعیدی روشن، محمدباقر. 1385ش، زبان قرآن و مسائل آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

شبستری، مرتضی. 1360ش، اخلاق اجتماعی(تفسیر سوره حجرات)، تهران: بنیاد قرآن.

صفوی، کوروش. 1387ش، درآمدی بر معناشناسی، تهران: انتشارات سوره مهر.

طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. 1375ش، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.

فکوهی، ناصر. 1386ش، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان شناسی، تهران: نی.

قائمی نیا، علیرضا. 1389ش، بیولوژی نص، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

مختار عمر، احمد. 1386ش، معناشناسی، ترجمه حسین سیدی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

معرفت، محمدهادی. 1381ش، علوم قرآنی، قم: مؤسسه فرهنگی التمهید.

مکارم شیرازی، ناصر. 1374ش، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.

واقدی، محمد بن عمر. 1369ش، مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.