آه ز نفس فضول (بررسی و تحلیل تصاویر هنری نفس در آثار منظوم مولوی)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 10، شماره 40، اسفند 1397، صفحه 85-126   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

عبدالله ولی پور؛ رقیه همتی

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

نیل به کمال معنوی انسان، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های بشر در عرفان اسلامی است. انسان برای رسیدن به کمال معنوی خود، با موانع و مشکلات زیادی روبه‌روست که مهم‌ترین آن‌ها نفس اماره است. در عرفان اسلامی، نفس مراتب گوناگونی دارد، بنابراین شناخت آن بسیار دشوار است. مولوی به‌عنوان عارفی برجسته، بر این امر وقوف کامل داشته، ازاین‌روی برای شناساندن دقیق این جوهر مجرد و به تصویر کشیدن رذیلت‌های آن برای مخاطبان خود، از شیوه‌های مختلفی بهره برده است تا بتواند مریدان خود را از افتادن به دام نفس بر حذر دارد و آن‌ها را در راه رام کردن نفس یاری کند. در این باره نویسندگان در این جستار کوشیده‌اند تا به شیوۀ توصیفی‌تحلیلی، تصاویر و نمادهای مختلفی را که نفس را در آثار منظوم مولوی نشان می‌دهند، استخراج و طبقه‌بندی و بررسی کنند. حاصل پژوهش نشان می‌دهد که مولوی برای شناساندن و محسوس جلوه دادن زشتی‌های نفس اماره، به شکل گسترده از صفات انسانی(تشخیص)، نمادهای حیوانات، پرندگان، حشرات، خزندگان و جوندگان، موجودات خیالی، اشخاص با چهره‌های مختلف مثبت و منفی، عناصر اربعه، پدیده‌های طبیعی، عناصر ساخت بشر و... استفاده کرده است؛ که در این میان، شگردهای هنری تشخیص نسبت به تصاویر دیگر بسامد بسیار فراوانی دارند و تصاویر مربوط به اشخاص و حیوانات با چهرۀ مثبت و همچنین موجودات خیالی، کمترین بسامد را به خود اختصاص داده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها

نفس اماره؛ مولوی؛ مثنوی؛ غزلیات شمس؛ نمادها؛ تصاویر هنری

مراجع

1. قرآن مجید.

2. احمدی، شهرام (1396)، «جلوه‌های تشبیهی نفس اماره در مثنوی مولانا»، مجموعه مقالات سومین همایش متن‌پژوهی ادبی (نگاهی تازه به آثار مولانا)، دانشگاه علامه طباطبایی، 1ـ13.

3. پورنامداریان، تقی (1375)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، چ4، تهران: علمی و فرهنگی.

4. حسن‌آبادی، محمود و ادیبان، فاطمه (1395)، «توصیف و تحلیل مضمون قربانی در اشعار بیدل»، کهن‌نامۀ ادب پارسی، سال هفتم، ش۱، 25ـ۵۰.

5. دمیری، کمال‌الدین (1424ق)، حیاة الحیوان الکبری، الطبعة الثانیه، بیروت: دارالکتب العلمیه.

6. دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، چ2، تهران: موسسۀ لغت‌نامۀ دهخدا.

7. رحیمی، امین، موسوی، سیده زهرا و مروارید، مهرداد (1393)، «نمادهای جانوری نفس در متون عرفانی با تکیه بر آثار سنایی و عطار و مولوی»، متن‌پژوهی ادبی، سال هیجدهم، شمارۀ 62، 147ـ173.

8. زمانی، کریم (1381)، شرح جامع مثنوی معنوی، چ10، تهران: اطلاعات.

9. سجادی، سید جعفر (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ7، تهران: طهوری.

10. سرلو، خوان ادواردو (1389)، فرهنگ نمادها، ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، تهران: دستان.

11. شجری، رضا (1385)، «چهره‌های گونه‌گون نفس در مثنوی مولانا»، مطالعات عرفانی، شمارۀ 4، 115ـ140.

12. شریفیان، مهدی و حجه‌فروش، فاطمه (1385)، «تصویرگری نفس با عناصر طبیعت در آثار منظوم مولوی»، مجلۀ پژوهش علوم انسانی، سال هفتم، شمارۀ 19، 55ـ76.

13. شمیسا، سیروس (1375)، فرهنگ تلمیحات، چ5، تهران: فردوس و مجید.

14. ـــــــ (1385)، بیان، چ1 (ویرایش سوم)، تهران: میترا.

15. شوالیه، ژان و گربران، آلن (1382)، فرهنگ نمادها (ج3). ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

16. ـــــــ (1384)، فرهنگ نمادها (ج1)، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چ2، تهران: جیحون.

17. ـــــــ (1384)، فرهنگ نمادها (ج2)، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چ2، تهران: جیحون.

18. ـــــــ (1385)، فرهنگ نمادها (ج4)، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چ1، تهران: جیحون.

19. ـــــــ (1387)، فرهنگ نمادها (ج5)، ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی، چ1، تهران: جیحون.

20. شهیدی، سید جعفر (1380)، شرح مثنوی، چ3، تهران: علمی و فرهنگی.

21. صدری‌نیا، باقر (1388)، فرهنگ مأثورات متون عرفانی، چ1، تهران: سخن.

22. طهماسبی، فرهاد و ایامی بدرلو، شهین (1395)، «بازتاب تمثیلی نفس اماره در مثنوی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، سال دوازدهم، شمارۀ 42، 183ـ207.

23. عفیفی، رحیم (1372)، فرهنگنامۀ شعری، چ1، تهران: سروش.

24. علوی‌مقدم، محمد و اشرف‌زاده، رضا (1379)، معانی و بیان، چ2، تهران: سمت.

25. فرای، نورتروپ (1388)، رمز کل: کتاب مقدس و ادبیات، ترجمۀ صالح حسینی، چ۲، تهران: نیلوفر.

26. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1382)، شرح مثنوی شریف، چ11، تهران: علمی و فرهنگی.

27. قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1379)، رسالۀ قشیریه، تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمان فروزانفر، چ6، تهران: علمی و فرهنگی.

28. کتاب مقدس (۲۰۰۷)، چاپ استانبول.

29. کوپر، جی سی (1380)، فرهنگ مصور نمادهای سنتی، ترجمۀ ملیحه کرباسیان، چ1، تهران: فرشاد.

30. محمدی، محمدحسین (1385)، فرهنگ تلمیحات معاصر، چ2، تهران: میترا.

31. مراغی، عبدالهادی بن محمد (1388)، منافع حیوان، به‌کوشش محمد روشن، چ1، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

32. مشتاق‌مهر، رحمان (1392) فرهنگنامۀ رمزهای غزلیات مولانا، چ2، تهران: خانۀ کتاب.

33. مولوی، جلال‌الدین محمد (1373)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، به اهتمام نصرالله پورجوادی، چ2، تهران: امیرکبیر.

34. ـــــــ (1376)، کلیات شمس تبریزی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چ14، تهران: امیرکبیر.

35. وارنر، رکس (1389)، دانشنامۀ اساطیر جهان، برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور، چ4، تهران: اسطوره.

36. یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی، چ1، تهران: فرهنگ معاصر.