بررسی ارتباط واژگانی شمس با واژگان آفتاب و خورشید در غزلیات شمس

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 15، شماره 55، تیر 1398، صفحه 81-106   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رحمان برزگر^{* 1}؛ بهمن نزهت²؛ فاطمه مدرسی³

¹دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

²استاد زبان و و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

³استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ارومیه

چکیده

در این پژوهش ارتباط سه واژۀ آفتاب، خورشید و شمس بر مبنای واژه‌گزینی در بن‌مایه‌های عرفانی مورد بررسی قرار گرفته است. کاربرد واژه‌ها در غزلیات به دو صورت بررسی می‌شود: مواردی برای تصویر‌سازی و مواردی برای توصیف شمس تبریزی. مولوی در تصویر‌سازی همانند دیگر شاعران از واژه آفتاب استفاده کرده است، اما در توصیف شمس تبریزی با آگاهی به پیشینۀ اساطیری و دینی واژۀ خورشید، ابتدا با بینش عرفانی، آن را با واژۀ شمس آمیخته و با تأویل هرمنوتیکی، واژۀ شمس را از حدّ نشانه به کلمه رسانده و توانسته با دو واژۀ خورشید و آفتاب، همسان و به عنوان یک بن‌مایه یا اصطلاح عرفانی ثبت نماید. با همسانی شمس با خورشید تمام ویژگی‌های اساطیری و عرفانی واژۀ خورشید در شمس ظاهر شده است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی به این نتیجه رسیده است، همان‌گونه که خورشید‌پرستی در اسطوره دیده می‌شود مولوی نیز به شمس‌پرستی پرداخته و شمس را به عنوان خدای اساطیر نگریسته و با فنا در شمس به جست‌وجوی خویشتن خویش در فرآیند فردیّت رسیده است؛ این مقوله با روان‌شناسی یونگ قابل تفسیر می‌باشد، در این تفسیر شمس بهانه‌ای برای رسیدن مولانا به خداوند است.

کلیدواژه‌ها

آفتاب؛ اسطوره؛ خورشید؛ شمس؛ غزلیات شمس

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

استاجی، ابراهیم. 1389. «سرای سکوت؛ بحثی درباره سکوت و تولد دوباره مولوی در دیدار با شمس تبریزی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره ‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش19. صص26 ـ 9.

الیاده میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ــــــــــ . 1384. اسطوره بازگشت جاودان. ترجمة بهمن سرکاراتی.تهران: طهوری.

اوستا. 1382. تصحیح جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

البلتاجی، محمدالانوار. 1985. من وصای االقران الکریم. الطبعةالثانیه. القاهره: دارالتراث العربی للطباعه والنشر.

بلک، جرمی و آنتونی گرین. 1392. فرهنگ‌نامه خدایان، دیوان و نمادهای بین‌النهرین باستان. ترجمة پیمان متین. تهران: امیرکبیر

بهار، مهرداد. 1390. از اسطوره تا تاریخ. تهران: چشمه.

تقوی بهبهانی، سیّدنعمت الله. 1390. فرهنگ نوادر لغات و کنایات مثنوی معنوی. مشهد: دستور.

چیتیک، ویلیام. 1388. من و مولانا (زندگانی شمس تبریزی و ارتباط او با مولانا جلال‌الدین. تهران: مروارید.

حیاتی، زهرا و سمیه جباری. 1396. «بررسی و تحلیل کلان نمادهای تقابل ساز در مثنوی و غزلیات شمس مورد مطالعه: کلان نمادهای «شیر» و «خورشید». فصلنامة ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). دوره9. ش17. صص 64-31.

خاتمی، احمد. 1390. آسمان‌های دگر (راهنمای پژوهش در مثنوی). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روان‌کاوی.تهران: توس.

سجادی، سیّدجعفر. 1362. فرهنگ معارف. تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.

ـــــــــــــــــ . 1393. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

شمیسا، سیروس. 1394. مولانا و چند داستان مثنوی. تهران: قطره

شیمل، آنه ماری. 1370. شکوه شمس، سیری در آثار و افکار مولانا جلال‌الدین رومی. با مقدمة جلال آشتیانی. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی، وابسته به وزارت فرهنگ آموزش عالی.

ــــــــــــــ . 1389. مولانا: دیروز، امروز، فردا. ترجمة محمد طرف. تهران: بصیرت.

عباسی داکانی، پرویز.1390. شمس من و خدای من. تهران: علم.

غراب، راهله. 1384. نماد خورشید در فرهنگ و ادبیات. مشهد: محقق‌.

فدایی، فربد. 1381. یونگ و روان‌شناسی تحلیلی او. تهران: دانژه.

قبادی، حسینعلی. 1386.آیین آینه: (سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی و ادبیات فارسی). با همکاری محمد بیرانوندی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

کومن، فرانتس. 1380. آیین پر رمز و راز میترایی. ترجمة هاشم رضی. تهران: بهجت.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک بین‌النهرین. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

مبینی، مهتاب و رکسانا حکیمی. 1393. «بررسی نماد خورشید و مفاهیم مرتبط با آن در هنر و اساطیر بین ‌النهرین». دو فصلنامة دانشکده هنر شوشتر؛ دانشگاه شهید چمران اهواز. ش5. صص68ـ 57.

محمدی آسیابادی، علی.1387. هرمنوتیک و نمادپردازی در غزلیات شمس. تهران: سخن.

مولوی، جلال‌الدین. 1377. غزلیات شمس. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: سنایی.

نجفی، زهره. 1394. «شیوه‌های گوناگون دلالت‌پردازی آفتاب در زبان مولانا». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره ‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش39. صص327 ـ 303.

نزهت، بهمن. 1388. «نماد نور در ادبیات صوفیه». مجلۀ مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان. ش9. صص184ـ 155.

یاحقی، محمدجعفر. 1386.فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ـــــــــــــــ . 1379. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة پروین فرامرزی. چ2.مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــ . 1386. اصول نظری و شیوه روان‌شناسی تحلیلی یونگ. ترجمة فرزین رضاعی. تهران:‌ ارجمند.