تحلیل کهن‌الگویی هفت‌خوان رستم با تکیه برنظریه روان‌شناسی یونگ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 15، شماره 55، تیر 1398، صفحه 167-193   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

اکبر شاملو^{* 1}؛ ابراهیم واشقانی فراهانی²؛ رامین خداکرمی³

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

³کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

از رایج‌ترین شیوه‌های‌ بررسی اساطیر، تحلیل روان‌کاوانۀ آن‌هاست. کارل گوستاو یونگ، واضع نظریۀ روان‌شناسی شخصیّت، با مطرح ساختن مقولۀ کهن‌الگوها دریچه‌ای تازه، رو به دنیای نقد و تحلیل اساطیر گشود. یونگ برای هر شخص، ناخودآگاه فردی و جمعی را در نظر می‌گیرد. از نظر او ناخودآگاه فردی بر لایه‌ای عمیق‌تر فطری بنا شده که ناخودآگاه جمعی یا کهن‌الگو نامیده می‌شود. بروز و ظهور کهن‌الگو در آثار هنری به خصوص ادبیات و اسطوره‌ها برجسته‌تر ‌است. این پدیده در شاهنامه که از نامورترین اسناد اساطیری و حماسی ایرانی به شمار می‌رود، قابل توجه است. کهن‌الگوهایی چون عبور از موانع و مشکلات، پهلوان‌آزمون، نقش برجستۀ قهرمان (پهلوان)، مادرمثالی، سایه، آنیما، آنیموس و... از کهن‌الگوهای برجستة شاهنامه هستند. در هفت‌خوان رستم بسیاری از این کهن‌الگوها دیده می‌شوند؛ همچنین مطابق نظریۀ یونگ می‌توان مراحل هفت‌خوان را نوعی گذر از «من» و رسیدن به «خود» در جهت شکل‌گیری «فردانیّت روانی فرد» دانست. این مسیر جز با یاری قهرمان (رستم) و گذر از سایه ممکن نیست. در واقع در این مسیر کیکاووس که نماد انسان است، در مسیر حرکت از «من» به «خود» (فردانیّت فرد) از یاری‌های رستم (قهرمان) بهره‌مند می‌شود. این پژوهش با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی و با تکیه بر نظریۀ روان‌شناسی یونگ، کهن‌الگویی داستان هفت‌خوان رستم را بررسی می‌کند.

کلیدواژه‌ها

رستم؛ هفت‌خوان؛ کهن‌الگو؛ فردانیّت؛ سایه

مراجع

کتابنامه

الیاده، میرچا. 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ــــــــــــــــــ. . 1368. آیین‌ها و نمادهای آشناسازی (رازهای زادن و دوباره زادن). ترجمۀ نصراله زنگویی. تهران: آگه.

انوشه، حسن. 1381. فرهنگ‌نامۀ ادب فارسی (دانشنامۀ ادب فارسی). چ2. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: روز.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر مهر بر هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75 و 76. صص124- 114.

بیلسکر، ریچارد. 1384.  اندیشۀ یونگ. ترجمۀ حسین پاینده. تهران: طرح نو.

پالمر، مایکل. 1385. فروید، یونگ و دین. ترجمۀ محمد دهگان‌پور و غلامرضا محمدی. تهران: رشد.

تسلیمی، علی و سیّدمجتبی میرمیران. 1389. «فرآیند فردیّت در شاهنامه با تکیه بر شخصیت رستم». ادب‌پژوهی. س4. ش14. صص 48-29.

حسینی، مریم. 1388. «رمزپردازی غار در فرهنگ ملل و یار غار در غزل‌های مولوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س5. ش15.صص 53-35.

رضایی، محمود. 1388. «رستم اژدهاکش و درفش اژدهاپیکر». فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی. س6. ش24. صص79-53.

شمیسا، سیروس. 1390. بیان و معانی. تهران: میترا.

________ . 1370. نگاهی به سپهری. چ2. تهران: مروارید.

شوالیه، ژان ‌وآلن‌ گربران. 1378.  فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

طالبیان، یحیی، محمدرضا صرفی، محمد صادق بصیری و اسدالله جعفری. 1386. «جدال خیر و شر؛ درون‌مایۀ شاهنامۀ فردوسی و کهن‌الگوی روایت». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد. ش158. صص116-101.

طاهری، محمد و حمید آقاجانی. 1392. «تبیین کهن‌الگوی سفرقهرمان براساس آرای یونگ و کمبل در هفت‌خوان رستم». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 9. ش 32. صص20-1.

فردوسی، ابوالقاسم. 1385. شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). به کوشش سعید حمیدیان. چ8.. تهران: قطره

فوردهام، فریدا. 1346. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمۀ مسعود میربها. چ1. تهران: سازمان انتشارات شرقی.

کمبل، جوزف. 1385. قهرمان هزار چهره. ترجمۀ شادی خسروپناه. مشهد: گل آفتاب.

مقدادی، بهرام. 1378. فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر). تهران: فکر روز.

مکاریک، ایرناریما. 1385. دانشنامۀ نظریه‌های ادبی معاصر. ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگاه.

میرزانیا، منصور. 1378. فرهنگ‌نامۀ کنایه: به انضمام گفتارهایی در باب کنایه و... . تهران: امیرکبیر.

نصر اصفهانی، محمدرضا و طیبه جعفری. 1388. «کنون زین سپس هفت‌خوان آورم... (رویکردی روان‌شناختی به هفت‌خوان رستم و اسفندیار)». پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س3. ش4. صص 156-133.

یاوری، حورا. 1374. روان‌کاوی و ادبیات.چ1. تهران: تاریخ ایران.

یونگ، کارل گوستاو. 1387. انسان و سمبول‌هایش. ترجمۀ محمود سلطانیه. تهران: جام.

___________ . 1382. روان‌شناسی و دین. ترجمۀ ف. روحانی. تهران: علمی و فرهنگی.

___________ . 1368. چهار صورت مثالی. ترجمۀ پروین فرامرزی. چ1. مشهد: آستان قدس رضوی.

 

English sources

Adams, Michael Vannoy. (2010). The Mythological Unconscious. Putnam, CT: Spring Publications.

Leeming, David Adams & Kathryn Wood Madden& Stanton Marlan. (2010). Encyclopedia of Psychologyand Religion. New York: Springer.