فیل و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی و آیینی آن در منظومه‌های حماسی ایران

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 15، شماره 55، تیر 1398، صفحه 141-166   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مریم رضائی اول¹؛ ابراهیم استاجی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات حماسی دانشگاه حکیم سبزواری

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

شاهنامة فردوسی اثری گران‌سنگ در ادب حماسی ایران و مجموعه‌ای از فرهنگ‌ها و باورهای قوم ایرانی از دورترین زمان‌ها تا دورة فردوسی است. در شاهنامه همچنان‌که فردوسی به ظاهر روایت‌گر داستان شاهان و پهلوانان ایرانی از دوران اساطیری تا تاریخی است، با مجموعه‌ای از باورها، فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف نیز روبه‌رو هستیم که نقش‌آفرین آن‌ها، پهلوانان، شاهان، عناصر مختلف طبیعی و جانوران هستند. فیل از جملة این جانوران است که در قسمت‌های مختلف شاهنامه دیده می‌شود؛ از آنجا که همة بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی و آیینی مرتبط با این حیوان در شاهنامهذکر نشده است، برای رسیدن به جامعیتی کلی دربارة این حیوان ناگزیر در کنار شاهنامه به بررسی دیگر منظومه‌های حماسی ایران که پس از شاهنامه و متاثر از آن سروده شده‌اند نیز پرداخته‌ایم. در این پژوهش نویسندگان با رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی به بررسی بن‌مایه‌های مرتبط با فیل در شاهنامهو ده منظومة حماسی (بانوگشسب‌نامه، برزونامه، بهمن‌نامه، جهانگیرنامه، سام‌نامه، شهریارنامه، فرامرزنامه، کک کوهزاد، کوش‌نامه و گرشاسپ‌نامه) پرداخته و مهم‌ترین بن‌مایه‌های مرتبط با این حیوان را استخراج، طبقه‌بندی و تحلیل نموده‌اند. از مهم‌ترین این بن‌مایه‌ها می‌توان به: اهورایی ـ اهریمنی بودن، توتم فیل، فیل‌اوژنی پهلوان، پیکرینگی به سیمای فیل، حضور در سپاه، نقش آن در بازی‌ها، تعبیر خواب و... اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

فیل؛ شاهنامه؛ بن‌مایه‌های اسطوره‌ای ـ حماسی؛ منظومه‌های حماسی؛ ادبیات حماسی ایران

مراجع

کتابنامه

اسدی طوسی، علی‌بن احمد. 1382. گرشاسپ‌نامه. به اهتمام و تصحیح حبیب یغمایی. با ویراستاری پرویز یغمایی. تهران: دنیای کتاب.

ایران‌شاه‌ابن ابی‌الخیر. 1370. بهمن‌نامه. ویراستة رحیم عفیفی. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــــ . 1377. کوش‌نامه. به کوشش جلال متینی. تهران: علمی و فرهنگی.

بانوگشسپ‌نامه. 1382. مقدمه، تصحیح و توضیح روح‌انگیز کراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

بختورتاش، نصرت‌الله. 1383. درفش ایران از باستان تا امروز (تاریخ پرچم ایران). تهران: بهجت.

بورخس، خورخه لوئیس. 1373. موجودات خیالی. ترجمة احمد اخوت. تهران: آرست.

تحفة‌الغرایب. 1371. مؤلف ناشناس (محمدبن ایوب‌الحاسب عالم قرن چهارم هجری). تصحیح جلال متینی. تهران: معین.

تفضلی، احمد و پیام ذکری. 1380. «نماد قدرت و نشانة اقتدار». کتاب ماه هنر. ش 36و35. صص133-130.

خواجوی کرمانی، محمود. 1386. سام‌نامه. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

رستگار فسایی، منصور. 1383. پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رضائی اول، مریم. 1389. «هفت جانور اسطوره‌ای در منظومه‌های حماسی ملی ایران با تکیه بر شاهنامة فردوسی». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشکدة ادبیات دانشگاه بیرجند.

رضی، هاشم. 1381. تاریخ آیین رازآمیز میترایی. ج1. تهران: بهجت.

شامیان ساروکلائی، اکبر و مریم رضائی اول. 1389. «شیر در منظومه‌های حماسی ایران». پژوهش‌های ادبی. س7. ش29 و 30. صص110-91.

شوالیه، ژان و گربران، آلن. 1378. فرهنگ نمادها. ج4. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

عبداللهی، منیژه. 1381. فرهنگ‌نامة جانوران در ادب پارسی. ج2. تهران: پژوهنده.

عطاءبن یعقوب، خواجه عمید. 1370. بخشی از برزونامه. مقدمة سیّدمحمد دبیر سیاقی. تهران: بی‌نا.

فرامرزنامه. 1382. به اهتمام مجید سرمدی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

فردوسی، ابوالقاسم. 1393. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. ج8. چ5. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

فروید، زیگموند. 1349. روا‌‌ن‌کاوی آیندة یک پندار. ترجمه، تحشیه و مقدمه هاشم رضی. تهران: کاوه.

قلی‌زاده، خسرو. 1387. فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایة متون پهلوی. تهران: کتاب پارسه.

کوسج، شمس‌الدین محمد. 1387. برزونامه [بخش کهن]. مقدمه، تحقیق و تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.

کی‌کاووس، خسرو. 1386. فرامرزنامه. به اهتمام رستم پسر بهرام تفتی. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

گرترود، جابز. 1370. سمبل‌ها (کتاب اول جانوران). ترجمة محمدرضا بقاپور. [تهران؟]: مترجم.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به کوشش ضیاءالدین سجادی. تهران: موسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل.

مختاری غزنوی، عثمان. 1358. شهریارنامه. به اهتمام غلامحسین بیگدلی. تهران: بی‌نا.

مسعودی، ابوالحسن علی‌بن حسین. 1356/2536. مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر. ترجمة ابوالقاسم پاینده. ج1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مینوی‌خرد. 1354. ترجمة احمد تفضلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

وارنر، رکس. 1386. دانشنامة اساطیر جهان. برگردان ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ2. تهران: اسطوره.