خاستگاه و منشاء خواب‌های مشایخ در تذکرةالاولیا

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 15، شماره 55، تیر 1398، صفحه 259-292   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عیسی نجفی^{* 1}؛ قدرت الله علیرضایی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

یکی از معماهایی که از دیرباز ذهن بشر را به خود مشغول کرده، مسأله خواب بوده است. این امر بر بسیاری از علوم چون ادیان، اساطیر، روان‌شناسی، ادبیات، عرفان و تصوّف تأثیر گذاشته است. عرفا و متصوّفه از خواب به عنوان منبع الهام، برای حلّ بسیاری از مسائل خود استفاده می‌کردند و برای آن ارزش زیادی قائل بودند. عطار در تذکرةالاولیا بسیاری از خواب‌های مشایخ و اولیا را بدون هیچ تردید و تزلزلی نقل کرده است. به دلیل اهمیت موضوع خواب از گذشته تعریف و تقسیم‌بندی‌‌هایی برای آن ذکر شده است، مانند: خواب‌های صادقه، صالحه و... . در این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی نخست خواب‌های نقل شده در تذکرةالاولیا را از لحاظ کمی و موضوع مطرح در آن‌ها یا شخصیت‌های اصلی آن‌ها تقسیم‌بندی و در پایان ارتباط خواب‌های تعریف شده را با واقعیات زندگی شخصیت‌ها مورد بررسی و تطبیق قرار می‌گیرد. نتیجۀ پژوهش آن است که بسیاری از خواب‌ها ریشه در زندگی واقعی مشایخ و عرفا داشته و همچنین هدف مشایخ از تعریف و بیان خواب‌ها و تأثیرگذاری آن‌ها به این دلیل بوده که خواب جزئی از نبوّت و پیامی از فراسوی عالم ماده تلقی می‌شده‌ است.

کلیدواژه‌ها

عطار؛ خواب و رؤیا؛ تذکرةالاولیا؛ عرفان و تصوف؛ مشایخ و اولیا

مراجع

کتابنامه

قرآن مجید.

آتش‌سودا، محمد‌علی. 1375. «سرود بی‌زمان». مجلۀ ادبیات داستانی. ش41. صص 11-5.

ابن‌عربی، شیخ اکبر محیی‌الدین. 1375. رسائل ابن‌عربی. تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

اسعد، محمدرضا. 1387. «بازتاب خواب و رؤیا در شاهنامه فردوسی». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران حنوب. س4. ش13. صص 23- 1.

افتخار، مهدی و مهدی زمانی. 1390. «شرایط و نتایج مراقبه و عزلت نزد محی‌الدین ابن‌عربی و علاءالدوله سمنانی». فصلنامة اندیشه دینی دانشگاه شیراز.ش 38. صص 116-95.

انصاری، خواجه عبدالله. 1361. طبقات الصوفیه. ترجمة محمد سرور مولائی. تهران: توس.

پارسا، سیّداحمد و گل‌اندام واهیم. 1388. «انواع خواب و رؤیا در مثنوی». دو فصلنامه ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا (س). س1. ش1. صص 58-34.

پیرانی، منصور و فاطمه عظیمی. 1391. «آموزه‌های اخلاقی خواب و رؤیا و تأثیر آن بر تحوّل شخصیّت عرفا». فصلنامۀ ادب و عرفان. دورۀ3. ش11. صص 118-89.

تهانوی، محمدعلی. بی‌تا. کشاف اصطلاحات الفنون و علوم. استانبول: افست خیام.

جامی، عبدالرحمان. 1370. نفحات الانس من حضرات القدس. به کوشش محمود عابدی. تهران: اطلاعات.

چهارمحالی، محمد. 1393. کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشة دینی. بوشهر: مرکز راهبردی مهندسی فرهنگی شورای فرهنگ عمومی.

خوارزمی، حسین. 1377. شرح فصوص‌الحکم. به کوشش حسن حسن‌زاده آملی. قم: بوستان کتاب.

رازی، نجم‌الدین. 1363. مرصاد العباد. تهران: کتابخانه سنایی.

رضایی، احمد و بهاء‌الدین اسکندری. 1393. «تحلیل خواب‌های صوفیان در رسالۀ قشیریه». فصلنامۀ ادبیّات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش34. صص 105- 67.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1342. ارزش میراث صوفیه. تهران: آریا.

شایگان، داریوش. 1352. «قیامت و معاد در عرفان اسلامی و هندو». نشریه الفبا. س1. ش1. صص 28-1.

شفق، اسماعیل و زهرا اورنگ. 1389. «بازتاب آیه الست در متون عرفانی قرن هفتم». فصلنامة ادب و عرفان (ادبستان). صص41-26.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1378. زبور پارسی (نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار). تهران: آگاه.

طوسی، سراج. 1382. اللمع فی‌التصوف. ترجمۀ مهدی محبتی. تهران: اساطیر.

عطار، فریدالدین. 1336. تذکرةالاولیا. از روی نسخه نیکلسون، با مقدمة میرزا محمد خان قزوینی. چ5. تهران: انتشارات مرکزی خیابان شاه.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1375. شرح مثنوی شریف. ج اول. ج8. تهران: علمی و فرهنگی.

قشیری، ابوالقاسم. 1387. رسالۀ قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

قیصری، محمدداوود. 1387. شرح قیصری بر فصوص‌الحکم. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: مولی.

محمدبن منور. 1385. اسرارالتوحید فی‌مقامات شیخ ابی‌سعید. تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: آگاه.

مجلسی، محمد باقر. 1375. بحارالانوار. ج74. قم: اسلامیه.

مستملی بخاری، اسماعیل. 1363. شرح التعرف فی‌التصوف. ج1. به کوشش محمد روشن، تهران: اساطیر.

مظاهری، عبدالرضا. 1387. شرح تعلیقه امام خمینی بر فصوص‌الحکم ابن‌عربی. تهران: نشر علمی.

معین، محمد. 1388. فرهنگ فارسی. ج اول. تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1352. انسان و سمبل‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.