راﺑﻄﻪ ﻣﻌﻨﺎ و زﻣﯿﻨﻪ در ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎی ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻣﺸﺮوﻋﻪ

فصلنامه مطالعات سیاسی

مقاله 2، دوره 4، شماره 15، آبان 1391، صفحه 25-46   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

علی اکبر امینی¹؛ احسان شاکری خوئی²

¹عضو هیأتﻋﻠﻤﯽ و اﺳﺘﺎدﯾﺎر ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﮐﺰ

²داﻧﺶ آﻣﻮﺧﺘﻪ دﮐﺘﺮای ﻋﻠﻮم ﺳﯿﺎﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ واﺣﺪ ﺗﻬﺮان ﻣﺮﮐﺰ

چکیده

ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ، ﻗﺒﻞ از ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر، ﭼﻨﺪان ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻋﻼﻗﻪ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﯽ داد. ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ ﺗﺤﻮﻻت ﻋﺼﺮ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺧﻮاﻫﯽ و ﺟﺪال ﻗﺪﯾﻢ و ﺟﺪﯾﺪ در اﯾﺮان، ﻓﻘﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮدازیِ ﺷﯿﻌﻪ در ﺑﺎب دوﻟﺖ ﻧﯿﺰ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪ. در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻓﻘﻬﺎ و ﻋﻠﻤﺎی ﺑﺰرگ ﺷﯿﻌﻪ، در ﻗﺎﻟﺐ دو ﻣﮑﺘﺐ و ﺳﻨﺖ ﻓﮑﺮی و ﻓﻘﻬﯽ اﯾﺮان و ﻧﺠﻒ، ﺑﻪ ﻃﺮح دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎ و ﻣﻮاﺿﻊ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻓﻘﻬﯽ ﺧﻮد در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺳﯿﺎﺳﯽ و دوﻟﺖ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ. دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻣﻬﻢ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻋﻪ، از ﻣﯿﺎن دﯾﺪﮔﺎه ﻫﺎ و آراء ﻓﻘﻬﺎی ﺑﺰرگ ﺷﯿﻌﻪ در ﻋﺼﺮ ﻗﺎﺟﺎر ﻣﺘﻮﻟﺪ ﺷﺪ. ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ ﺑﺎ ﻣﺤﻮرﯾﺖ ﻓﻘﻬﺎﯾﯽ ﭼﻮن ﻣﺤﻤﺪﺣﺴﯿﻦ ﻧﺎﺋﯿﻨﯽ و ﺑﺎ اﻟﻬﺎم ﮔﯿﺮی از ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﺪرن و ﻧﻮ آﺋﯿﻦ ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺷﺪ. در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻋﻪ ﺑﺎ ﻃﻼﯾﻪ داری ﻋﻠﻤﺎﯾﯽ ﮐﻪ در رأس آن ﺷﯿﺦ ﻓﻀﻞ اﻟﻪ ﻧﻮری ﻗﺮار داﺷﺖ ﺻﻮرت ﺑﻨﺪی ﺷﺪ. در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ از ﭼﺮاﯾﯽ و ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮی و ﺗﻮﻟﯿﺪ اﯾﻦ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﻫﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و اﯾﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ ﺗﻮان ﺧﻮاﻧﺸﯽ ﻣﻌﻨﺎ دار از ﻓﻀﺎی ﻣﻌﻨﺎﯾﯽِ اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ اراﺋﻪ داد. ﭼﺮا و ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﻓﻘﻪ ﺷﯿﻌﻪ در ﯾﮏ ﻋﺼﺮ و ﺑﻬﺮه ﻣﻨﺪ از ﻣﻨﺎﺑﻊ اﺳﺘﻨﺒﺎط واﺣﺪ ﺑﻪ ﻧﺘﺎﯾﺞ و ﻧﻈﺮات دوﮔﺎﻧﻪ ﺿﺪ ﻫﻢ ﻣﯽ رﺳﻨﺪ؟ ﺟﻬﺖ ﻧﯿﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺼﻮد ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﭼﺎرﭼﻮب و اﻟﮕﻮی روش ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻮﺋﻨﺘﯿﻦ اﺳﮑﯿﻨﺮ- از اﺻﺤﺎب ﻣﮑﺘﺐ ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ- در ﺻﺪد ﻓﻬﻢ و رﻣﺰ ﮔﺸﺎﯾﯽ از ﻣﻌﻨﺎی ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﭘﺲ اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺑﻮد. ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ اﺳﮑﯿﻨﺮ، ﻧﻈﺮﯾﺎت، آراء و اﻧﺪﯾﺸﻪ «ﻣﻌﻨﺎ» ﻫﺎی ﻫﺮ ﻣﺘﻔﮑﺮ، ﮐﻪ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﺗﻌﺒﯿﺮ ﻣﯽ ﺑﺴﺘﺮﻫﺎ و زﻣﯿﻨﻪ» ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ، ﮐﻨﯿﻢ ﺷﮑﻞ ﻣﯽ « ﻫﺎ ﮔﯿﺮد. ﻓﻠﺬا ﺑﺮای ﻓﻬﻢ ﻫﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ ای، ﺑﺎزﺳﺎزیِ زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎ و ﺑﺴﺘﺮﻫﺎی ﺷﮑﻞ دﻫﻨﺪه ﺑﻪ آن ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺿﺮوری اﺳﺖ. در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ، ﭼﺎرﭼﻮب روﺷﯽِ اﺳﮑﯿﻨﺮ در ﻓﻬﻢ ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ و ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻋﻪ و ﻧﺰد ﻧﻤﺎﯾﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ آن ﺑﻪ آزﻣﻮن ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر زﻣﯿﻨﻪ ﻫﺎی دوﮔﺎﻧﻪ زﺑﺎﻧﯽ، ﻓﮑﺮی و ﻋﻤﻠﯽ، ﻣﺤﯿﻄﯽ اﯾﻦ دو ﻧﻈﺮﯾﻪ، اﺣﺼﺎء و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد.

کلیدواژه‌ها

ﻣﺸﺮوﻃﯿﺖ؛ ﻣﻌﻨﺎ؛ زﻣﯿﻨﻪ؛ ﻫﺮﻣﻨﻮﺗﯿﮏ اﺳﮑﯿﻨﺮ؛ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻃﻪ؛ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﺸﺮوﻋﻪ

مراجع