سیر انفسی در دیوان حافظ از منظر تحلیل گفتمان انتقادی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 5، دوره 9، شماره 30، اردیبهشت 1398، صفحه 69-82   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم محمودی^{* 1}؛ اعظم خادم²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران،

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ازاد اسلامی واحد دهاقان

چکیده

حافظ به عنوان یکی از سرایندگان برجستة ادبیّات عرفانی در میان شاعران پارسی‌سرا راجع به مسألة‌ سعادت بشر و عوامل پیش‌برنده و بازدارنده از آن و همچنین نوع موضع‌گیری وی در قبال تعالیم صحیح و ناصحیح رسیدن به سعادت و سیر انفسی، عقاید ناب و درخور توجهی دارد. در این نوشتار به منظور شناخت بهتر و عمیقتر این نظرات از روش تحلیل گفتمان انتقادی استفاده شده است که شامل نظریه‌ها و روش‌هایی برای مطالعة تجربی روابط میان گفتمان و تحولات اجتماعی و فرهنگی است. براین اساس دو غزل از حافظ در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین بررسی شده است. نتایج این واکاوی نشان می‌دهد که شعر حافظ آمیزه‌ای از تغزّل و تعقّل است و تفسیر آن بدون قرآن کاری عبث و بی فایده است. سیر انفسی از نظر حافظ، فرایندی خرد محور و عملگراست و با زهد منافات دارد. این فرایند پالایشی است، نه پرورشی و نقش مرشد، تنها به عنوان الگو و راهنما است‌ و او هیچ سیطره‌ای بر سالک ندارد .

کلیدواژه‌ها

سیر انفسی؛ سیر آفاقی؛ دیوان حافظ؛ تحلیل گفتمان انتقادی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. نهج‌البلاغه: شرح و ترجمة محمد دشتی.
3. آقاگل‌زاده، فردوس (1385)، تحلیل انتقادی گفتمان. تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.
4. پورنامداریان، تقی (1384)، گمشدة‌ لب دریا: تأمّلی در صورت و معنی شعر حافظ. چاپ دوم، تهران: سخن.
5. جوادی یگانه، محمدرضا، صحفی، سیدمحمدعلی (1392)، «روایت زنانه از جنگ تحلیل انتقادی کتاب خاطرات دا»، فصلنامة نقد ادبی، دورة 6، شمارة 21، صص85-110.
6. حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمّد (1387)، دیوان حافظ. نسخة قزوینی و غنی، ج 6، تهران، محمّد.
7. حسینی‌سروری، نجمه (1393)، «تحلیل انتقادی گفتمان قصیده‌ای از سنایی غزنوی»، نشریة کهن­نامه ادب فارسی، دورة 5، شمارة 1، صص 89-67.
8. خرّمشاهی، بهاء‌الدین (1372)، حافظ‌نامه، جلد 1 و 2، چاپ پنجم، تهران: انتشارات علمی فرهنگی و انتشارات سروش.
9. -------------- (1385)، حافظ، حافظة‌ ماست، چاپ سوم، تهران: نشر مطر.
10. خلیلیان کورتانی، زهرا (1393)، بررسی و تحلیل آیات انفسی در نهج‌البلاغه، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه لرستان.
11. رحمانی، محمّد جواد (1388)، «سیر انفسی در قرآن»، پژوهش‌نامة اخلاق، شمارة 6، صص 120 – 97.
12. سرایی، حسن و همکاران (1387)، روش کیفی در مطالعات اجتماعی، پژوهشنامه علوم اجتماعی، ‌سال دوم، ش. 3، صص 105-83.
13. سلیمانی امیری، عسکری (1379)، «ذات و صفات الهی درکلام امام علی(ع)»، معرفت، شمارة 39، صص 76 – 71.
14. شعیری، حمیدرضا (1385)، تجزیه و تحلیل نشانه – معناشناختی گفتمان، تهران: سمت.
15. شکرانی، رضا، مهدی مطیع و مرضیّه فانی (1389). «گفتمان و کاربست آن در متون روایی»، علوم اجتماعی، شماره‌ 4، صص 100 – 71.
16. صفوی، کورش (1387)، درآمدی بر معنی شناسی، تهران: سورة مهر.
17. فاضلی، محمّد (1382)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی» پژوهشنامة‌ علوم انسانی و اجتماعی، سال چهارم، شمارة چهاردهم، صص 107 – 81.
18. فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، ترجمة‌ فاطمه شایسته‌پیران و دیگران، چاپ نخست.
19. قدسی، محدثه و همکاران (1393)، «بررسی متن نامة مسعود غزنوی به ارسلان خان در تاریخ بیهقی با روش تحلیل گفتمان انتقادی»، جستارهای ادبی، شمارة 184، صص71-102.
20. گرجیان عربی، محمّد مهدی (1389)، پژوهشی در مورد تفسیر انفسی قرآن کریم. پایان‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم.
21. نکونام، جعفر (1387)، «تفسیرآیه آفاق و انفس در بسترتاریخی»، پژوهش‌نامه‌ قرآن وحدیث، شماره‌5، صص 46 – 29.
22. یارمحمّدی، لطف‌الله (1383)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
23. یوسفی، علی و همکاران (1391)، «تحلیل گفتمان انتقادی هویت ایرانی در شاهنامة فردوسی (مورد مطالعه: داستان سیاوش)» فصلنامة جامعه شناسی تاریخی، دورة 4، شمارة2، صص145-172.