اثر دور آبیاری، کود دامی و ورمی‏کمپوست بر ویژگی‏های رویشی و عملکرد به‏لیمو (Lippia citriodora L.)

دوفصلنامه ی علوم به زراعی گیاهی

مقاله 6، دوره 9، شماره 1، مرداد 1398، صفحه 67-82   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

زهرا شادکام1¹؛ فرهاد مهاجری2*^{* 2}

¹1- دانشجوی کارشناسی ارشد گیاهان دارویی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران

²2- استادیار گروه کشاورزی، واحد فسا، دانشگاه آزاد اسلامی، فسا، ایران

چکیده

برای مطالعه برهمکنش دور آبیاری با کودهای دامی و ورمی‏ کمپوست و اثر آن بر ویژگی‏های رویشی و عملکرد به‏لیمو، آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه‏ی کاملاٌ تصادفی با سه تکرار در سال 1396-1395 انجام گردید. فاکتور اول شامل دور آبیاری در چهار سطح (آبیاری پس ازدو روز، چهار روز، شش روز و هشت روز) و فاکتور دوم استفاده از ترکیبات کود دامی و ورمی‏کمپوست در چهار سطح (پنج درصد وزنی خاک گلدان کود دامی، دو و نیم درصد وزنی خاک گلدان کود دامی + دو و نیم درصد وزنی خاک گلدان کود ورمی‏کمپوست، پنج درصد وزنی خاک گلدان کود ورمی‏کمپوست و شاهد) بودند. نتایج نشان دادند کهبیشترین ارتفاع، تعداد برگ، وزن تر و خشک به‏لیمو در تلفیق کود دامی + کود ورمی‏کمپوست بود، هرچند که بین سطوح مختلف ترکیبات کود آلی اختلاف معنی‏داری مشاهده نگردید.افزایش دور آبیاری سبب کاهش محتوای نسبی آب برگ و شاخص کلروفیل در گیاه به‏لیمو گردید.کمترین نشت یونی برگ در تیمار کود ورمی‏کمپوست و دامی وبیشترین میزان مالون‌دی‌آلدهید در تیمار شاهد به‏دست آمد.نتایج این پژوهش نشان داد که با افزایش دور آبیاری، بر گیاه به‏لیمو تأثیر منفی وارد می‏شود که در نهایت باعث کاهش تولید عملکرد بیولوژیک گردید. هم‏چنین استفاده از کود ورمی‏کمپوست و کود دامی چه به‏صورت تلفیقی و چه به‏صورت تکی سبب افزایش رشد و بهبود خصوصیات رویشی گردید.

 

کلیدواژه‌ها

واژه‏های کلیدی: شاخص کلروفیل؛ عملکرد بیولوژیک؛ مالون‌دی‌آلدهید

اصل مقاله

گیاه به‏لیمو با نام علمیLippiacitriodora L.به خانواده‏ی شاه‏پسند (Verbenaceae) تعلق دارد. این گیاه دارای برگ‏های کشیده و به رنگ سبز روشن می‏باشد و به‏طور گسترده به عنوان دمنوش و ادویه استفاده می‏شود(2). از گذشته­های دور این گیاه برای درمان آسم، سرماخوردگی، نفخ شکم، اسهال، سو هاضمه، بی خوابی و اضطراب مورد استفاده قرار گرفته است (14).

تنش خشکی یکی از مهم‏ترین بازدارنده‏های تولید گیاهان در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک جهان به شمار می‏رود (30). تنش خشکی به طور عمده از طریق اختلال در تغذیه و کاهش فتوسنتز سبب کاهش رشد در گیاهان می‏شود. از سوی دیگر عوامل متعددی سبب ایجاد تحمل گیاهان به تنش خشکی و تغییر در مکانیسم‏های فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی می‏گردد (10). محمدی و همکاران (6) با بررسی اثر تنش خشکی بر برخی پارامترهای رویشی و بیوشیمیایی گیاه به لیمو گزارش کردند که کاهش در پارامترهای مانند وزن تر اندام هوایی نشان دهنده حساسیت این گیاه به تنش خشکی می‏باشد. همچنین گیاه به‏لیمو با افزایش محتوای پروتئین و پرولین به نوعی به تنش پاسخ می دهد.

در کشاورزی پایدار استفاده از نهاده‏های سنتزی مانند کودهای شیمیایی به علت تأثیر منفی بر تعادل زیستی اجتناب شده و از تناوب نهاده‏های آلی برای ایجاد چرخه‏ی تأمین عناصر غذایی استفاده می­شود (25). در واقع، کشاورزی پایدار از طریق جایگزینی مواد شیمیایی با کودهای آلی و زیستی، درصدد افزایش حاصلخیزی و سلامت خاک، حفظ محیط زیست و افزایش کیفیت محصولات می‏باشد (16). از مهم‏ترین کودهای  توصیه شده در کشاورزی پایدار، کودهای دامی می‏باشد. کودهای دامی از یک طرف به تأمین مواد غذایی خاک کمک کرده و از طرف دیگر ساختمان خاک را اصلاح می‏کنند (28). علاوه بر آن مصرف کودهای ورمی‏کمپوست نیز از جهت جایگزین نمودن نهاده‏های شیمیایی، جایگاه قابل توجهی در کشاورزی پایدار دارا می‏باشد (11). ورمی‏کمپوست که در نتیجه‏ی فرآیندهای هضم و تبدیل بقایای مواد آلی همچون کودهای دامی و بقایای گیاهی ضمن عبور از دستگاه گوارش کرم‏های خاکی به‏وجود می‏آید، از جمله منابع اساسی تغذیه گیاهان در نظام‏های زراعی پایدار می‏باشد. استفاده از ورمی‏کمپوست در کشاورزی پایدار سبب افزایش جمعیت و فعالیت میکروارگانیزم‏های مفید خاک شده و در جهت فراهمی عناصر غذایی مورد نیاز گیاه عمل می‏کند (8). ورمی‏کمپوست با بهبود وضعیت تهویه‏ی خاک، باعث افزایش اکسایش گوگرد شده و همچنین حضور ورمی‏کمپوست به عنوان منبع کربن، فعالیت میکروارگانیزم‏های حل کننده‏ی فسفات و اکسید کننده‏ی گوگرد را تشدید می‏کند (36). با توجه به استفاده‏ی روز افزون از گیاهان دارویی، مطالعه بسترهای کاشت و نقش آن‌ها در افزایش کمیت و کیفیت گیاهان دارویی بسیار ضروری است (22). اصغری و همکاران (1) گزارش کردند که در گیاه به لیمو تنش خشکی منجر به به تخریب ساختار فتوسنتزی گیاه شده و با افزایش ورمی کمپوست خاک نیز باعث افزایش شاخص کلروفیل می‏گردد، به طوری که بیشترین افزایش شاخص کلروفیل به میزان 37/36 مربوط به تیمار 20 درصد کمپوست و 20 درصد ورمی کمپوست بود. عبادی و همکاران (5) گزارش کردند که در گیاه به‏لیمو، بیشترین میـزان عملکـرد بــرگ (73/7 گــرم) متعلق بــه تیمار اســتفاده از ورمی‏کمپوست به میزان 30 درصـد حجـم گلـدان بـود و کمترین میزان عملکرد برگ (75/4 گرم) نیز در تیمار شـاهد مشـاهده شـد. محققان در بررسی تأثیر کود دامی و ورمی کمپوست گزارش کردند که کود دامی سبب افزایش تخلخل و نفوذپذیری خاک شده که می تواند سبب بهبود رشد و عملکرد کمی به لیمو شود (24).

تنش خشکی عامل محدود کننده‏ای برای بسیاری از گیاهان دارویی محسوب می‏شود. از سوی دیگر با توجه به گزارش‏هایی مبنی بر اثرات مثبت کودهای آلی در تعدیل تنش خشکی و تسهیل جذب عناصر غذایی توسط گیاه، مطالعه کودهای آلی و تأثیر آن بر عملکرد کمی و کیفی گیاهان دارویی و از جمله گیاه به‏لیمو را ضروری ساخته است. همچنین با توجه به مشکلات زیست محیطی ناشی از کاربرد کودهای شیمیایی و تأثیر سویی که بر چرخه‏ی زیستی و خود پایداری بوم نظام‏های زراعی دارد، بنابراین در این پژوهش استفاده‏ از ترکیبات آلی و کاهش مصرف آب در کشت و کار گیاه به­لیمو مورد مطالعه قرار گرفته است.

 

مواد و روش­ها

این پژوهش در سال زراعی 1395-1396 به منظور بررسی برهمکنش دور آبیاری با کودهای دامی (کود گوسفندی تجزیه شده) و ورمی‏کمپوست بر ویژگی‏های رویشی و عملکرد به‏لیمو، به صورت گلدانی در فضای باز در شهرستان فسا انجام گردید. شهرستان فسا با عرض جغرافیایی 28 درجه و 58 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 53 درجه و 41 دقیقه شرقی و ارتفاع حدود 1384 متر از سطح دریا در جنوب شرقی استان فارس قرار دارد. این آزمایش به صورت فاکتوریل در قالب طرح پایه‏ی کاملاً تصادفی با سه تکرار اجرا شد. فاکتور اول شامل دور آبیاری در چهار سطح (آبیاری پس از دو، چهار، شش و هشت روز) و فاکتور دوم استفاده از ترکیبات کود دامی و ورمی‏کمپوست در چهار سطح (پنج درصد وزنی خاک گلدان کود دامی، دو و نیم درصد وزنی خاک گلدان کود دامی + دو و نیم درصد وزنی خاک گلدان کود ورمی‏کمپوست، پنج درصد وزنی خاک گلدان کود ورمی‏کمپوست و شاهد بدون کود آلی) بود. در تیمار پنج درصد وزنی خاک گلدان کود دامی به ازای هر گلدان 10 کیلویی، میزان 500 گرم کود دامی اضافه شد. در تیمار دوم به ازای هر گلدان 10 کیلویی حدود 250 گرم کود دامی و 250 گرم کود ورمی‏کمپوست به صورت مخلوط و تیمار سوم میزان 500 گرم کود ورمی‏کمپوست اضافه شد. هم‏چنین در تیمار شاهد در هر گلدان 10 کیلویی مخلوطی از خاک مزرعه و شن به نسبت دو به یک پر شد. قبل از اجرای آزمایش از خاک مزرعه نمونه‏برداری و خصوصیات شیمیایی خاک به شرح جدول 1 تعیین شد. هم‏چنین کود دامی و کود ورمی‏کمپوست مورد استفاده در این پژوهش تجزیه و خصوصیات آنها به شرح جدول 2 گزارش شد.

جدول 1- نتایج تجزیه‏ی خاک مزرعه

عمق (سانتی متر)	بافت	کربن آلی (درصد)	هدایت الکتریکی (دسی زیمنس بر متر)	pH	نیتروژن (درصد)	فسفر (میلی‏گرم در کیلوگرم)	پتاسیم (میلی‏گرم در کیلوگرم)
40-0	لومی	76/0	34/1	85/7	08/0	6/14	192

 

جدول 2- نتایج تجزیه‏ی کود دامی و ورمی‏کمپوست

نوع کود	هدایت الکتریکی (دسی زیمنس بر متر)	pH	نیتروژن (درصد)	فسفر (میلی‏گرم در کیلوگرم)	پتاسیم (میلی‏گرم در کیلوگرم)
کود دامی	5/10	22/8	175/0	412/0	425/1
کود ورمی‏کمپوست	5/7	88/7	37/1	89/0	16/1

 

نشاهای90 روزه به­لیمو از شرکت دانش بنیان سبز اکسیر فارس در شیراز تهیه شدند. در هر گلدان شش نشا کاشته شد و پس اطمینان از استقرار گیاه در گلدان چهار بوته حفظ گردید. لازم به ذکر است که در این پژوهش کود شیمیایی استفاده نشد. بعد از کاشت نشاها در تاریخ 12 اسفند 1395، تمام گلدان‏ها آبیاری گردید. آبیاری دوم و سوم به منظور استقرار بهتر نشاها برای تمامی تیمارها براساس تیمار آبیاری 20 درصد تخلیه رطوبتی (پس از دو روز) انجام شد. پس از آبیاری سوم، تیمارهای آبیاری اعمال شد. جهت تعیین مقدار آب در هر دور آبیاری با محاسبه‎ی درصد وزنی رطوبت خاک در نقطه‏ی ظرفیت زراعی، در هر گلدان مقدار 10 کیلوگرم خاک ریخته شد. سپس تعدادی گلدان به صورت تصادفی انتخاب و به حد اشباع از آب رسانده و سپس سطح گلدان‏ها پس از پوشاندن به وسیله‏ی فویل آلومینیومی (جهت جلوگیری از تبخیر از سطح گلدان‏ها) به روی سطوح مشبک جهت زهکشی آب اضافی تا ظرفیت زراعی قرار داده شدند. پس از سپری شدن 48 ساعت، گلدان‏ها دوباره وزن شدند و در ادامه، خاک آنها در دمای 105 درجه‏ی سانتی‏گراد به مدت 24 ساعت کاملا خشک شده و وزن خشک آنها اندازه‏گیری شد. بدین ترتیب میانگین اعداد به دست آمده، معادل ظرفیت زراعی در نظر گرفته شد، به‏طور‏‏ی‏که وزن گلدان طبق معادله 1 در شرایط ظرفیت زراعی 100 درصد در نظر گرفته شد. مقدار آب مورد نیاز گلدان‌‌ها بر اساس روش وزنی محاسبه و اضافه گردید.

معادله (1)                                                                                                 

که در آن،FCW وزن خاک در ظرفیت زراعی و DW وزن خاک خشک شده در آون است (17 و 35).

به منظور  اندازه­گیری صفات مورد مطالعه، تعداد برگ‌های هر گیاه در هر بوته شمارش و سپس با میانگین‏گیری از آن‏ها، ثبت گردید. جهت اندازه‌گیری ارتفاع گیاه، از خط‌کش با دقت یک دهم سانتی‌متر استفاده شد. جهت اندازه‌گیری وزن خشک برگ و اندام هوایی گیاه، ابتدا ریشه را حذف کرده و سپس اندام هوایی پس از شستشو با آب مقطر، کاملا خشک شد، اندام‏های هوایی داخل پاکت قرار داده شد و سپس درون آون با دمای 70 درجه‏ی سانتی‌گراد به مدت 48 ساعت قرار داده شد و بعد از خشک شدن به وسیله‏ی ترازوی با دقت 001/0 گرم،  توزین شدند . برای اندازه‌گیری شاخص کلروفیل، از هر گلدان پنج برگ انتخاب و میزان سبزینگی با استفاده ازدستگاه کلروفیل­متر (SPAD-502) قرائت شد. جهت اندازه‌گیری محتوای نسبی آب برگ، از روش ویدرلی (34) استفاده گردید. بدین منظور از هر تیمار، یک برگ بالغ و کاملاً توسعه یافته انتخاب کرده و پس از جداکردن از ساقه، برگ‌ها داخل فویل آلومینیومی پیچیده و بلافاصله داخل فلاسک یخ به آزمایشگاه منتقل شده و وزن تر آن‌ها با ترازوی 0001/0 گرم اندازه‌گیری شد. سپس به‌منظور اندازه‌گیری وزن آماس، برگ‌ها به مدت 24 ساعت در آب مقطر (پتری‏دیش حاوی 30 میلی لیتر آب مقطر) به دور از نور قرار گرفته و سپس وزن شدند (وزن آماس)، سپس برگ‌ها به مدت 48 ساعت در آون در دمای 70 درجه‏ی سانتی‌گراد قرار گرفته و وزن شدند (وزن خشک). در نهایت محتوای نسبی آب برگ با استفاده از  معادله 2 بر حسب درصد محاسبه گردید.

معادله (2)                      100×  ] (وزن خشک - وزن اشباع) / (وزن خشک - وزن تر)[ = محتوای نسبی آب برگ

برای سنجش میزان پایداری غشا از روش سایرام و همکاران (31) استفاده شد. درجه‏ی شاخص پایداری غشا بر اساس معادله 3 محاسبه گردید. بر اساس این روش، دو گروه نمونه آماده شد. در هر گروه، 1/0 گرم از بافت سالم و تازه ی برگ گیاه در 10 میلی‌لیتر آب مقطر دو بار تقطیر قرار داده شد. لوله‌های آزمایش گروه اول به مدت 30 دقیقه در حمام آب گرم با دمای 40 درجه سانتی‏گراد قرار داده شدند. سپس میزان هدایت الکتریکی نمونه اندازه‌گیری و با C₁ نشان داده شد. گروه دوم به مدت 10 دقیقه در حمام آب گرم با دمای 100 درجه ی سانتی‏گراد قرار داده شدند و میزان هدایت الکتریکی نمونه‌ها اندازه‌گیری و با C₂ نشان داده شد.

معادله (3)                                                                                            100 - (C₁/ C₂)) ×1MSI = (

این آزمایش با استفاده از اندازه‌گیری مالون‌دی‌آلدهید به عنوان فرآورده‏ی نهایی پراکسیداسیون غشا انجام شد. میزان مالون‌دی‌آلدهید با اندازه‌گیری جذب در طول موج‌های 532 و 600 نانومتر با دستگاه اسپکتوفتومتر و با استفاده از ضریب خاموشی محاسبه شد (20). محاسبات آماری داده‌های حاصل از آزمایش با استفاده از نرم افزار SAS و مقایسه میانگین‏ها از طریق آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد آماری انجام شد.

 

نتایج وبحث

ارتفاع

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی و همچنین برهمکنش آنها بر ارتفاع بوته به‏لیمو معنی‏دار در سطح یک درصد آماری بود (جدول 3). در شرایط آبیاری پس از دو روز، بیشترین ارتفاع به‏لیمو در تلفیق کود دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 6/19 سانتی‏متر بود. هرچند که بین سطوح مختلف ترکیبات کود آلی اختلاف معنی‏داری مشاهده نگردید (شکل 1). در آبیاری پس از چهار روز، ارتفاع بوته در تیمار تلفیقی کود دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 6/18 سانتی‏متر مشاهده شد که نسبت به شاهد (13 سانتی‏متر) افزایش معنی‏داری را نشان داد. در آبیاری پس از شش روز، کمترین میزان ارتفاع بوته در تیمار شاهد (بدون کود) به میزان 6/10 سانتی‏متر به‏دست آمد، هر چند که با سطوح مختلف دیگر ترکیبات کود آلی اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. در آبیاری پس از هشت روز، بیشترین ارتفاع بوته در تیمار کود دامی + ورمی‏کمپوست با میانگین 14 سانتی‏متر بود که نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست (12 سانتی‏متر) از لحاظ آماری فاقد اختلاف معنی‏داری بود. افزایش دور آبیاری، سبب کاهش ارتفاع بوته در گیاه به‏لیمو گردیده است، هم‏چنین تلفیق کود دامی و ورمی‏کمپوست تا حدودی توانسته سبب ممانعت از کاهش اثرات دور آبیاری توسط گیاه به‏لیمو شود (شکل 1). علت پیدایش تنش آب در گیاه، افزایش تعرق یا کافی نبودن جذب آب و یا ترکیبی از این دو است (7). از سوی دیگر وجود مواد آلی در خاک موجب اصلاح ساختمان آن می‏شود، به‏طوری‏که مواد آلی به عنوان عامل چسباننده، ذرات خاک را به هم پیوند داده و ساختمان خاک را بهبود می‏بخشد و خاک را برای رشد گیاهان آماده می‏سازد (23). بنابراین علاوه بر گسترش ریشه، قابلیت نگهداری آب خاک افزایش و در نتیجه آب بیشتری برای جذب در اختیار گیاه قرار می‌گیرد (28). عنوان شده است که ترکیبات کود آلی و زیستی از طریق تولید هورمون‏های تحریک کننده رشد گیاه به ویژه اکسین، سیتوکینین و جیبرلین رشد و نمو گیاهان را تحت تأثیر قرار داده و باعث افزایش شاخص‏های رشد مثل ارتفاع می‏شوند (27).

جدول 3- نتایج تجزیه واریانس میانگین مربعات صفات مورفولوژیکی در به لیمو

منابع تغییرات	درجه آزادی	ارتفاع بوته	تعداد برگ	وزن تر بوته	وزن خشک بوته	وزن خشک برگ
دور آبیاری	3	** 9/85	** 7/58	** 246/0	** 224/0	** 457/0
کود	3	** 0/59	*2/10	* 168/0	** 136/0	** 257/0
دور آبیاری × کود	9	** 8/29	ns 7/3	ns08/0	** 074/0	** 154/0
خطای آزمایشی	32	19/6	01/3	048/0	007/0	019/0
درصد ضریب تغییرات	_	8/16	7/4	5/5	0/12	3/19
ns، * و ** به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج درصد و یک درصد می­باشد.

 

شکل 1- مقایسه میانگین برهم‏کنش اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر ارتفاع به‏لیمو

(میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

تعداد برگ

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی به‏ترتیب در سطح احتمال در سطح یک و پنج درصد آماری بر تعداد برگ معنی‏دار بود و اثر برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، نتوانست تعداد برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری تحت تأثیر قرار دهد (جدول 3). در  تیمار دور آبیاری، بیشترین تعداد برگ به‏لیمو در آبیاری پس از دو روز به میزان 3/39 عدد بود، اما کمترین میزان تعداد برگ در آبیاری پس از هشت روز به میزان 5/34 عدد بود (شکل 2). در آبیاری پس از شش روز، تعداد برگ در بوته به میزان 4/35 عدد مشاهده شد که نسبت به آبیاری پس از هشت روز اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. اثر ترکیبات مختلف کود آلی بر تعداد برگ در بوته نشان داد که کمترین میزان تعداد برگ در تیمار شاهد (بدون کود) به میزان 5/35 عدد به‏دست آمد، هر چند که با کود دامی اختلاف معنی‏داری را نشان نداد (شکل 2). از سوی دیگر بیشترین میزان تعداد برگ در تلفیق کود دامی+ ورمی‏کمپوست با میانگین 7/37 بود که نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست (به ترتیب 5/36 و 1/37 عدد) از لحاظ آماری فاقد اختلاف معنی‏داری بود (شکل 2). گزارش شده که کودهای آلی از طریق بهبود جذب عناصر غذایی سبب افزایش تولیدات فتوسنتزی شده که در نتیجه سبب تحریک رشد گیاهان می‏گردد (19). ترکیبات کود آلی علاوه‌ بر افزایش جمعیت و فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک در جهت فراهم کردن عناصر غذایی مورد نیاز گیاه مانند نیتروژن و فسفر عمل نموده و سبب بهبود رشد و عملکرد گیاه و در نتیجه منجر به افزایش تعداد برگ می‏شود (8). پژوهشگران دیگری هم نتایج مشابهی برای افزایش تعداد برگ در اثر استفاده از ترکیبات کود آلی و زیستی گزارش کرده‏اند (10).

وزن تر بوته

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی به ترتیب در سطح احتمال در سطح یک و پنج درصد آماری بر وزن تر بوته معنی‏دار بود و برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، نتوانست وزن تر بوته‏ی به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری تحت تأثیر قرار دهد (جدول 3). در  تیمار دور آبیاری، بیشترین وزن تر بوته‏ی به‏لیمو در آبیاری پس از دو روز به میزان 12/4 گرم بود، اما کمترین میزان وزن تر بوته‏ در آبیاری پس از هشت روز به میزان 79/3 گرم  به دست آمد (شکل 3).

شکل 2- مقایسه میانگین اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر تعداد برگ به‏لیمو (میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

شکل 3- مقایسه میانگین اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر وزن تر بوته به‏لیمو (میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

در آبیاری پس از شش روز، وزن تر بوته در به‏لیمو با میانگین 86/3 گرم مشاهده شد که نسبت به آبیاری پس از هشت روز (با میانگین 79/3 گرم) اختلاف معنی‏داری را نشان نداد (شکل 3). اثر ترکیبات مختلف کود آلی بر وزن تر بوته‏ی به‏لیمو نشان داد که کمترین میزان وزن تر بوته در تیمار شاهد (بدون کود) به میانگین 78/3 گرم به‏دست آمد، هر چند که با کود دامی و ورمی‏کمپوست (به‏ترتیب با میانگین 97/3 و 92/3 گرم) اختلاف معنی‏داری را نشان نداد (شکل 3). از سوی دیگر بیشترین میزان وزن تر بوته در تلفیق کود دامی+ ورمی‏کمپوست با میانگین 07/4 گرم بود که نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست اختلاف معنی‏داری نشان نداد (شکل 3). به نظر می‏رسد که استفاده از ترکیبات آلی با افزایش رشد ریشه‏ ها باعث افزایش فراهمی آب و عناصر غذایی شده و رشد رویشی گیاه را افزایش داده و باعث تولید بیشتر ماده ی خشک در واحد سطح و در نتیجه افزایش عملکرد بیولوژیک می‏گردد (13). کاوندر و همکاران (15) در بررسی اثرات تغذیه‌ای و زیستی ورمی‌کمپوست بر سورگوم گزارش کردند که ورمی‌کمپوست سبب افزایش قابلیت دسترسی فسفر، پتاسیم و نیتروژن به خصوص فسفر در خاک گردید و وزن بیولوژیکی را افزایش داد. محمدی و همکاران (6) با بررسی اثر تنش خشکی بر به‏لیمو گزارش کردند که که وزن تر بوته با افزایش تنش خشکی، کاهش معنی داری را نسبت به شاهد نشان داد.

وزن خشک بوته

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی و اثر برهمکنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی  بر وزن خشک بوته‏ی به‏لیمو به‏طور معنی‏داری در سطح احتمال یک درصد آماری معنی‏دار بود (جدول 3). در شرایط آبیاری پس از دو و چهار روز، بیشترین وزن خشک بوته‏ی به‏لیمو در تلفیق دامی + ورمی‏کمپوست به‏ترتیب به میزان 0/1 و 92/0 گرم بود (شکل 4). در آبیاری پس از شش روز، کمترین میزان وزن خشک بوته در تیمار شاهد (بدون کود) به میزان 54/0 گرم به‏دست آمد، هر چند که با سطوح مختلف کود دامی و ورمی‏کمپوست اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. هم‏چنین در آبیاری پس از شش و هشت روز، بیشترین وزن خشک بوته در تیمار کود دامی + ورمی‏کمپوست بود. از جمله دلایل تأثیر ورمی‏کمپوست و کود دامی بر افزایش وزن خشک بوته را می‌توان تأثیر مثبت کاربرد این ماده بر خواص فیزیکی خاک دانست که موجب بهبود ساختمان خاک، افزایش خلل و فرج و بهبود تهویه‏ی خاک می‏شود. از سوی دیگر، ورمی‏کمپوست دارای مقادیری مواد غذایی بوده که قابلیت جذب توسط گیاهان را افزایش می‌دهد (12). پاسبان و همکاران (3) افزایش وزن خشک بوته را در اثر استفاده از کود دامی و ورمی‏کمپوست گزارش کردند.

 

شکل 4- مقایسه میانگین برهمکنش اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر وزن خشک بوته ی به‏لیمو

(میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

وزن خشک برگ

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر وزن خشک برگ معنی‏دار بود و اثر برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، وزن خشک برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری در سطح احتمال یک درصد آماری تحت تأثیر قرار داد (جدول 3). در شرایط آبیاری پس از دو روز، بیشترین وزن خشک برگ به‏لیمو در کود تلفیق دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 83/0 گرم بود. هم‏چنین تیمار شاهد نسبت به ترکیبات دامی و تلفیق کود دامی+ورمی‏کمپوست کاهش معنی‏داری نشان داد (شکل 5). در آبیاری پس از چهار روز، وزن خشک بوته در تیمار تلفیقی کود دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 70/0 گرم بود که نسبت به شاهد ( 49/0 گرم) افزایش معنی‏داری را نشان داد؛ اما نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. در آبیاری پس از شش روز، کمترین میزان وزن خشک بوته در تیمار شاهد (بدون کود) به میزان 33/0 گرم به‏دست آمد، هم‏چنین سطوح مختلف کود دامی با ورمی‏کمپوست اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. هم‏چنین در آبیاری پس از شش و هشت روز بیشترین وزن خشک بوته در تیمار کود دامی + ورمی‏کمپوست به‏دست آمد. محققان گزارش کردند که گیاهان تحت تنش با کاهش دادن سطح و وزن برگ، مانع از دست رفتن آب می‎شوند و در نتیجه برگ‎های گیاهان در این گونه محیط‎ها کوچک‏تر و ضخیم‎تر می‎گردد. با افزایش تنش در محیط رشد، یک نوع خشکی فیزیولوژیک در گیاه ایجاد می‎شود که خود عامل اصلی در جلوگیری از ایجاد فشار تورژسانس در سلول‎های گیاهی و جلوگیری از رشد و تقسیم سلولی است که در نهایت موجب کاهش سطح و وزن برگ در گیاه می‌گردد (29).

شکل 5- مقایسه میانگین برهمکنش اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر وزن خشک برگ به‏لیمو

(میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

محتوای نسبی آب برگ

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر محتوای نسبی آب برگ معنی‏دار بود و همچنین برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، محتوای نسبی آب برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری در سطح احتمال یک درصد آماری تحت تأثیر قرار داد (جدول 4). در شرایط آبیاری پس از دو روز، بیشترین محتوای نسبی آب برگ به‏لیمو در تلفیق دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 76 درصد بود که با سایر ترکیبات کودی و شاهد تفاوت معنی‏داری نداشت (شکل 6). در آبیاری پس از چهار روز، محتوای نسبی آب برگ در تیمار تلفیقی کود دامی + ورمی‏کمپوست به میزان 74 درصد بود که نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست (به ترتیب 4/65 و 67 درصد) اختلاف معنی‏داری را نشان نداد؛ اما نسبت به شاهد (6/53 درصد) افزایش معنی‏داری را نشان داد. در آبیاری پس از شش روز، کمترین میزان محتوای نسبی آب برگ در تیمار شاهد (بدون کود) به میزان 7/49 درصد به‏دست آمد، هر چند که با سطوح مختلف کود دامی و ورمی‏کمپوست اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. هم‏چنین در آبیاری پس از هشت روز، بیشترین محتوای نسبی آب برگ در تیمار کود دامی + ورمی‏کمپوست بود. (شکل 6). با افزایش تنش خشکی، ترکیبات کود آلی با حفظ رطوبت کافی، از خشکی بیش از اندازه نیز جلوگیری می‏نمایند و تا حدی سبب حفظ محتوای نسبی آب برگ به‏لیمو شده‏اند. رجایی و همکاران (4) گزارش کردند که استفاده از ترکیبات کود آلی به علت بهبود ساختمان خاک و حفظ آب ثقلی باعث ایجاد محیطی مناسب جهت رشد گیاه گشته و آب قابل دسترس بیشتری را در اختیار گیاه قرار داده و در نتیجه سبب افزایش محتوای نسبی آب برگ می‏گردد. به نظر می‌رسد که اندازه‌ی ذرات ترکیبات آلی خاک در حفظ رطوبت خاک اهمیت به سزایی دارد و هرچه اندازه‌ی ذرات ریزتر باشد، رطوبت خاک بهتر حفظ می‏شود. پژوهشگران دیگری هم نتایج مشابهی برای بهبود وضعیت محتوای نسبی آب برگ و توانایی بیشتر در جذب آب را در شرایط استفاده از ترکیبات کود آلی و زیستی گزارش کرده‏اند (10).

جدول 4- نتایج تجزیه واریانس میانگین مربعات صفات فیزیولوژیکی در گیاه به‏لیمو

منابع تغییرات	درجه آزادی	محتوای نسبی آب برگ	شاخص کلروفیل برگ	نشت یونی	مالون‌دی‌آلدهید
آبیاری	3	** 2/1280	** 7/155	** 3/188	* 6/11
کود	3	** 1/675	** 4/165	** 6/73	ns 1/7
آبیاری × کود	9	** 1/399	ns9/66	* 4/56	ns 22/4
خطای آزمایشی	32	80/44	99/37	28/22	11/5
درصد ضریب تغییرات	_	11	3/17	7/14	8/23

ns، * و ** به ترتیب غیر معنی­دار و معنی­دار در سطح احتمال پنج درصد و یک درصد می­باشد.

 

 

شکل 6- مقایسه میانگین برهم‏کنش اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر محتوای نسبی آب برگ به‏لیمو

میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

 

شاخص کلروفیل برگ

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر شاخص کلروفیل برگ معنی‏دار بود، اما اثر برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، نتوانست شاخص کلروفیل برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری تحت تأثیر قرار دهد (جدول 4). در سطوح مختلف دور آبیاری، بیشترین شاخص کلروفیل برگ به‏لیمو در آبیاری پس از دو روز  به میزان 3/39 بود که با آبیاری پس از چهار و شش روز تفاوت معنی‏داری نداشت و کمترین کمترین میزان شاخص کلروفیل برگ در آبیاری پس از هشت روز به میزان 2/31 بود (شکل 7). در آبیاری پس از شش روز، شاخص کلروفیل برگ در به‏لیمو با میانگین 1/34 مشاهده شد که نسبت به آبیاری پس از هشت روز (با میانگین 2/31) اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. اثر ترکیبات مختلف کود آلی بر شاخص کلروفیل برگ به‏لیمو نشان داد که کمترین میزان شاخص کلروفیل برگ در تیمار شاهد (بدون کود) به میانگین 7/30 به‏دست آمد، هر چند که با کود ورمی‏کمپوست (با میانگین 6/34) اختلاف معنی‏داری را نشان نداد (شکل 7). هم‏چنین میزان شاخص کلروفیل برگ در تلفیق کود دامی+ ورمی‏کمپوست با میانگین 2/38 بود که نسبت به کود دامی و ورمی‏کمپوست از لحاظ آماری فاقد اختلاف معنی‏داری بود. سالکو و همکاران (32) نیز افزایش محتوای کلروفیل را در تیمار ورمی‌کمپوست گزارش کردند. مقدار کلروفیل و رنگ‏دانه‏های فتوسنتزی از مهمترین عوامل موثر در ظرفیت فتوسنتزی گیاهان هستند، زیرا به‏طور مستقیم بر سرعت و مقدار فتوسنتز و در نهایت تولید زیست توده موثر هستند. حسین‏زاده و همکاران (21) گزارش کردند که با افزایش فعالیت کربوکسیلازی روبیسکو و غلظت نیتروژن برگ، کلروفیل برگ افزایش می‏یابد. پس بنابراین ورمی‌کمپوست و کودهای زیستی با آزادسازی عناصر به ویژه نیتروژن، سبب سنتز بیشتر کلروفیل می‏شود.

شکل 7- مقایسه میانگین اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات کود آلی بر شاخص کلروفیل به‏لیمو (میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

نشت یونی

اثر دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی و همچنین برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، نشت یونی برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری در سطح احتمال یک درصد تحت تأثیر قرار داد (جدول 4). در شرایط آبیاری پس از دو روز، بیشترین نشت یونی برگ به‏لیمو در شاهد به میزان 30 درصد بود، هرچند که با سطوح مختلف ترکیبات کود آلی اختلاف معنی‏داری مشاهده نگردید (شکل 8). در آبیاری پس از چهار روز، کمترین نشت یونی برگ در تیمار کود ورمی‏کمپوست به میزان 5/27 درصد بود که نسبت به سطوح شاهد و ترکیبات مختلف کود آلی اختلاف معنی‏داری را نشان نداد. هم‏چنین در آبیاری پس از شش روز، کمترین نشت یونی در تیمار ورمی‏کمپوست+دامی با میانگین 4/31 درصد بود که با شاهد اختلاف معنی‏داری داشت. در آبیاری پس از هشت روز، نشت یونی برگ در شاهد در مقایسه با تیمار کود دامی، ورمی‏کمپوست و تلفیق آنها از لحاظ آماری اختلاف معنی‏داری مشاهده نگردید. افزایش دور آبیاری سبب افزایش نشت یونی در گیاه به‏لیمو گردیده است (شکل 8). عطارزاده و همکاران (10) گزارش کردند که تنش خشکی سبب تأثیر نامطلوبی بر محتوای نسبی آب برگ و همچنین افزایش نشت یونی می‏گردد. خسارت طولانی مدت تنش شامل ممانعت از سنتز پروتئین محلول برگ و تغییر در سیالیت ساختارهای سلولی و از بین رفتن غشا می‏شود. این خسارت، منجر به ممانعت از تولید مواد فتوسنتزی و در نهایت باعث کاهش رشد می‏گردد (18)، اما ترکیبات کود آلی تا حدودی توانسته سبب ممانعت از افزایش اثرات منفی تنش خشکی توسط گیاه به‏لیمو شود.

 

شکل 8- مقایسه میانگین برهمکنش اثر سطوح دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر نشت یونی به‏لیمو (میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

غلظت مالون‌دی‌آلدهید

اثر دور آبیاری بر مقادیر مالون‌دی‌آلدهید برگ در سطح احتمال پنج درصد معنی‏دار بود و اثر ترکیبات مختلف کود آلی و اثر برهم‏کنش دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی، نتوانست مالون‌دی‌آلدهید برگ به‏لیمو را به‏طور معنی‏داری تحت تأثیر قرار دهد (جدول 4). در سطوح مختلف دور آبیاری، بیشترین مالون‌دی‌آلدهید به‏لیمو در آبیاری پس از هشت روز با میانگین 5/10 میکرومول بر گرم وزن تر برگ و کمترین مالون‌دی‌آلدهید برگ به‏لیمو در آبیاری پس از دو روز به میزان 4/8 میکرومول بر گرم وزن تر برگ بود (شکل 9). در آبیاری پس از شش روز، مالون‌دی‌آلدهید در به‏لیمو نسبت به آبیاری پس از هشت و چهار روز اختلاف معنی‏داری را نشان نداد (شکل 9).

شکل 9- مقایسه میانگین اثر سطوح مختلف دور آبیاری و ترکیبات مختلف کود آلی بر مالون دی آلدهید به‏لیمو (میانگین‏های دارای حروف مشترک در هر ستون اختلاف معنی‏داری با آزمون دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند).

 

 

اثر ترکیبات مختلف کود آلی بر مالون‌دی‌آلدهید به‏لیمو نشان داد که اگرچه بیشترین میزان مالون‌دی‌آلدهید در تیمار شاهد (بدون کود) با میانگین 6/10 میکرومول بر گرم وزن تر برگ به‏دست آمد، اما از لحاظ آماری با سطوح دیگر ترکیبات آلی فاقد اختلاف معنی‏داری بود. در شرایط تنش، یکی از اولین بخش‌های گیاهی که آسیب می‌بیند غشا سلولی است که در اثر آن، تراوایی غشای سلولی افزایش می‌یابد و باعث می‏شود ترکیبات موجود در داخل سلول به سمت بیرون از سلول نشت کنند (26). افزایش نشت‌پذیری غشاهای زیستی و آسیب به غشاهای سلولی در تنش‌های مختلف محیطی به دلیل افزایش پراکسیداسیون لیپیدها می‏باشد (33). تنش خشکی می‏تواند منجر به تولید گونه‏های اکسیژن فعال شده که ممکن است باعث آسیب سلولی گردد، اما ترکیبات زیستی و آلی با بهبود شرایط خاک سبب جذب بهتر عناصر غذایی و آب شده که سبب محافظت از ساختار غشا در شرایط تنش می‏گردد (10).

 

نتیجه‎گیری نهایی

نتایج این پژوهش نشان داد که به‏لیمو تا حدودی توانسته تنش خشکی را تحمل نماید، اما تأثیر منفی دور آبیاری با افزایش آن شدت بیشتری پیدا کرده است که در نهایت باعث کاهش رشد رویشی آن گردید. هم‏چنین تأثیر مثبت استفاده از ورمی‏کمپوست و کود دامی چه به‏صورت تلفیقی و چه به‏صورت مجزا سبب افزایش رشد و بهبود خصوصیات فیزیولوژیکی و رویشی به‏لیمو شده است. به نظر می‏رسد ترکیبات کود آلی با حفظ رطوبت خاک، تا حدی سبب حفظ محتوای نسبی آب برگ به‏لیمو شده است. همچنین حضور ماده آلی با بهبود ساختار خاک و حفظ رطوبت تا حدودی سبب بهبود شرایط رشد شده که در نتیجه گیاه کمتر آسیب دیده است. در نهایت در شرایط تنش خشکی تیمار تلفیقی کود دامی + کود ورمی‏کمپوست توصیه می‏گردد.

 

منابع

1. 1. .

 

 

مراجع

ر

- پاک مهر، آ.، راستگو، م.، شکاری، ف.، صبا، ج.، وظایفی، م. و زنگانی، ا. 1390. تاثیر پرایمینگ سالیسیلیک اسید بر عملکرد و اجزای عملکرد دانه لوبیا چشم بلبلی تحت تنش کم آبی در مرحله زایشی. نشریه پژوهش‌های حبوبات ایران. 2(1): 53-64.

2- روانگرد، ش.، نصری، م. و صادقی، ف. 1394. بررسی کاربرد توام روش‌های کنترل علف‌های هرز و کود زیستی تثبیت کننده نیتروژن در کنترل علف هرز ذرت سینگل کراس 704. پژوهش‌های زراعی در حاشیه کویر. 12(3): 210-197.

3- صیامی، ر.، میرشکاری، ب.، فرح وش، ف.، رشیدی، و. و تاری نژاد، ع. ر. 1396. اثر پرایمینگ بذر با سالیسیلیک اسید و تنش کم آبی بر فعالیت آنزیمی و عملکرد ذرت دانه ای. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیاهان زراعی- دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز. 9(34): 35-23.

4- طریق الاسلامی، م.، کافی، م.، نظامی، ا. و ضرغامی، ر. 1396. تاثیر اسید سالیسیلیک در بهبود خسارت تنش سرمازدگی در هیبرید ذرت سینگل کراس 400 (Zea mays L.). فرآیند و کارکرد گیاهی. 6(19): 292-281.

5- عباس دخت، ح. و اصغرنیا، م. 1394. عملکرد و اجزای عملکرد ذرت متاثر از کنترل علف‌های هرز، اسموپرایمینگ و محلولپاشی عناصر ریزمغذی. نشریه علمی- پژوهشی اکوفیزیولوژی گیاهان زراعی. 2(34): 322-307.

6- مهدی زاده، ا. 1390. تأثیر پرایمینگ بذر در مزرعه، بر کنترل علفهای هرز و خصوصیات رشد ذرت (Zea mays L.) در همدان. پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته مهندسی کشاورزی گرایش زراعت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینا. 87 صفحه.

7- میری زاده، آ. 1392. بررسی تاثیر اختلاط علف کش نیکوسولفورون با اسید سالیسیلیک و مویان کوکووت بر رشد، عملکرد و کنترل علف‌های هرز ذرت. پایان نامه کارشناسی ارشد، گروه زراعت، دانشکده کشاورزی، دانشگاه صنعتی شاهرود. 110 صفحه.

8- نصیری دهسرخی، ع. 1394. تاثیر امواج اولتراسونیک، پرایمینگ بذر و کاربرد علفکش بر رشد و عملکرد لوبیا چشم بلبلی (Vigna sinensis) و کنترل علف‌های هرز. پایان نامه کارشناسی ارشد اگرواکولوژی، گروه زراعت، دانشگاه صنعتی شاهرود. 108 صفحه.

9- نصیری دهسرخی، ع.، مکاریان، ح.، قلی پور، م. و عباس دخت، ح. 1396. تأثیر امواج فراصوت و پرایمینگ بذر در تلفیق با مدیریت علفهای هرز بر عملکرد و اجزای عملکرد لوبیا چشم بلبلی (Vigna sinensis L.). پژوهش‌های حبوبات ایران. 8(2): 140-126.

10- یدوی، ع.، آقاعلیخانی، م.، قلاوند، ا. و زند، ا. 1385. اثر تراکم بوته و آرایش کاشت بر عملکرد و شاخص‌های رشد ذرت دانه ای (Zea mays L.) تحت رقابت با علف هرز تاج خروس ریشه قرمز (Amaranthus retoflexus L.). پژوهش کشاورزی آب، خاک و گیاه در کشاورزی. 6(3): 46-31.

11- Abbasdokht, H. 2011. The effect of hydropriming and halopriming on germination and early growth stage of wheat (Triticum aestivum L.). Desert. 16: 61-68.

12- Afzal, I., Basra, S. M. A., Ahmad, R. and Iqbal, A. 2002. Effect of different seed vigor enhancement techniques on hybrid maize (Zea mays L.). Pakistan Journal of Agriculture Science. 39: 109-112.

13- Duman, I. 2006. Effect of seed priming with PEG and K3PO4 on germination and seedling growth in Lettuce. Pakistan Journal of Biology Science. 9(5): 923-928.

14- Evans, S.P., Knezevic, S.Z., Lindquist, J.L., Shapiro, C.A. and Blankenship, E.E. 2003. Nitrogen application influences the critical period for weed control in corn. Weed Science. 51: 408-417.

15- Farooq, M., Aziz, T., Barsa, S. M. A., Cheema, M. A. and Rehman, H. 2008. Chilling tolerance in hybrid maize induced by seed priming with salicylic acid. Journal Agro Crop Science. 194: 161-168.

16- Hussein, M.M., Balbaa, L.K. and Gaballah M.S. 2007. Salicylic acid and salinity effects on growth of maize plants. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences. 3: 321-328.

17- Norsworthy J.K. and Oliveira M.J. 2004. Comparison of the critical period for weed control in wide and narrow – row corn. Weed Science. 52: 802-807.

18- Norsworthy, J.K. and Frederick, J.R. 2005. Integrated weed management strategies for maize production on the southeastern coastal of North America. Crop Protection. 24: 119-126.

19- Rajcan, I.R. and Swanton, C.J. 2001. Understanding maize-weed competition: resource competition, light quality and whole plant. Field Crop Research. 71: 139-150.

20- Rao, V.S. 2000. Principles of Weed Science. Science Publishers, Inc, New Hampshire.

21- Shakirova, F.M. and Bezrukova, M.V. 1997. Induction of wheat resistance against environmental salinization by salicylic acid. Biology Bullentin. 24: 109-112.

22- Yazdani, M., Bahmanyar, M.A., Pirdashti, H. and Esmaili, M.A. 2009. Effect of phosphate solubilization microorganisms and plant growth promoting rhizobacteria on yield and yield components of corn. World Academy of Science, Engineering and Technology. 3: 2-12