معرفی و تحلیل سبکی نسخۀ خطی طب منظوم موسوم به «پرسش‌های کَسْری از ارسطو در طب»

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

مقاله 5، دوره 3، شماره 7، خرداد 1397، صفحه 93-124   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

یحیی نورالدینی اقدم

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

بررسی‌ منظومه‌های طبی بیانگر آن است که سُرایش این قبیل منظومه‌ها، از قرن چهارم هجری به این سو آغاز شده است؛ قدیمی‌ترین متن شناخته‌شده در این نوع، دانشنامۀ حکیم میسری (نوشته‌شده 370ق) است؛ از آن زمان تاکنون، رساله‌های منظوم گوناگونی به‌صورت مفصل یا موجز، در طب سروده شده است که جز تعدادی اندک، بسیاری از آن‌ها، هنوز به‌صورت نسخ خطی در کتابخانه‌های مختلف ایران، پاکستان، ترکیه، هندوستان، کشورهای اروپایی، آمریکا و... پراکنده است. از منظر سبک‌شناسی، منظومه‌های طبی به‌سبب روانی مطالب نسبت به نثر، از آنجا که بهتر به خاطر سپرده می‌شدند، در نزد دانشجویان طب در قرون گذشته، خواستار فراوان داشتند؛ این مزیت، هرچند در سطوح ابتدایی و میانی آموزش طب، کارآمد بود، به‌علت ایجاز فراوان مطالب و التزام سراینده به بُحور و اوزان عروضی، و رعایت قوافی و هنجارهای نظم فارسی، در سطوح تخصصی و عالی‌تر آموزش پزشکی، چندان راهگشا و کاربردی نبوده است.
در مقالۀ حاضر، یکی از منظومه‌های مختصر و بسیار مهم در طب فارسی (محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی) از منظر محتوا و سبک معرفی شده است؛ اگرچه در مقدمۀ متن حاضر، از گفت‌وگوی انوشیروان و ارسطو در مسائل طبی سخن به میان آمده است، این سخن، از حد اشتهار انوشیروان و روزگار وی به دانش‌گستری و علم‌دوستی، فراتر نمی‌رود و محتوای رساله به هیچ عنوان، از آثار پیش از اسلام نمی‌تواند بود.
سرایندۀ این منظومه و زمان دقیق سُرایش آن مشخص نیست، اما بنا به پاره‌ای شواهد و قراین سبکی، می‌توان آن را از آثار حوالی قرون هفتم تا نهم هجری محسوب کرد. تاریخ کتابت منظومۀ طبی حاضر، سال 1241ق، هم‌روزگار با عصر پادشاهی «فتحعلی‌شاه قاجار» (1212ـ1250ق) است.
 

کلیدواژه‌ها

طب سنتی؛ منظومۀ طبی؛ کسری؛ ارسطو

مراجع

1. اذکایی، پرویز (1375)، فهرست ماقبل الفهرست، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

2. باطنی، غلامرضا (1385)، «تاریخ بیهقی»، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 30، 45ـ47.

3. باطنی، غلامرضا و خلیلی، مجید (1395الف)، سه رساله در تاریخ پزشکی، تبریز: انتشارات پزشکی شروین و دانشکدۀ طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تبریز.

4. ـــــــ (1395ب)، خلاصة الطب، تبریز: انتشارات پزشکی شروین و دانشکدۀ طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی تبریز.

5. بهار، محمدتقی ملک‌الشعرا (1373)، سبک‌شناسی، تهران: انتشارات امیرکبیر.

6. خلیلی، مجید و همکاران (1390)، «نقش ورزش در دوران سالمندی از دیدگاه رازی، حکیم میسری، ابن سینا و جرجانی»، فصلنامۀ تاریخ پزشکی، سال سوم، شمارۀ ۷، 57ـ76.

7. رازی، محمد بن زکریا (1395)، اخلاق الطبیب، ترجمۀ عبدالحسن کاظمی و غلامرضا باطنی و مجید خلیلی، تبریز: انتشارات پژواک البرز و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تبریز.

8. سعدی، مصلح‌الدین عبدالله (1381)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: نشر محمد.

9. غفاری، نازنین و بصیری، محمدصادق و مدبری، محمد (1396)، «نگاهی سبک‌شناسانه به نسخۀ منحصربه‌فرد دیوان میرزا کاظم طبیب یزدی»، فصلنامۀ بهار ادب، سال دهم، شمارۀ ۲، 195ـ۲۱۱.

10. فردوسی، ابوالقاسم (1394)، شاهنامه، تصحیح سعید حمیدیان بر اساس چاپ مسکو، تهران: نشر قطره.

11. کریمی، زهرا (1395)، بررسی و بازشناسی آثار طبی منظوم فارسی مؤلفان شیعه قرن نهم تا سیزدهم هجری قمری، استادان راهنما: الهام عمارتکار و مهدی محقق، پایان‌نامۀ کارشناسی‌ارشد رشته تاریخ علوم پزشکی، دانشگاه شاهد، تهران.

12. کریمی، زهرا و عمارتکار، الهام (1394)، «معرفی منظومۀ طبی جامع الفواید»، فصلنامۀ تاریخ پزشکی، سال هفتم، شمارۀ 24، 157ـ183.

13. معینی جزنی، آرزو و باطنی، غلامرضا (1394)، اعمال یداوی در طب سنتی ایران، تبریز: انتشارات پزشکی شروین و دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی تبریز.

14. میسری (1366)، دانشنامه در علم پزشکی، به‌اهتمام برات زنجانی، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل.

15. میه لی، آلدو (1379)، علوم اسلامی و نقش آن در تحول علمی جهان، ترجمۀ محمدرضا شجاع رضوی و اسدالله علوی، مشهد: انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

16. ــــــــ ، کتابت‌شده در 1241ق، پرسش‌های کسری از ارسطو در طب، محفوظ در مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 17323، 63ـ70.

17. ــــــــ ، کتابت‌شده حدود 1274ق، رسالۀ منظوم در طب، محفوظ در مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 6645، 201ـ213.