مبانی احکام تکلیفی و وضعی اسراف آب و ضمان ناشی از آن

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 5، دوره 15، شماره 56، مرداد 1398، صفحه 93-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2019.666897

نویسندگان

ناهید دهقان عفیفی¹؛ احمد باقری^{* 2}؛ سید ابوالقاسم نقیبی³

¹دانشجوی دکتری فقه و حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران

²دانشگاه تهران

³دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه شهید مطهری، تهران، ایران

چکیده

اسراف یکی از رذائل اخلاقی در دین اسلام بوده و عقل و عرف بر حرمت و قبح آن صحه گذارده­اند. در این میان آب به عنوان عنصری حیاتی یکی از موادی است که در دسترس بشر قرار دارد. اسراف زیاده روی و تجاوز از اندازه و حدود است و اتلاف نیز به معنای نابود کردن می­باشد. شناخت مفهوم اسراف و همچنین اتلاف در فهم حرمت تکلیفی و وضعی که در بردارنده ضمان است، کمک شایانی خواهد نمود. آیات قرآن با مفهوم شامل حرمت اسراف است. احادیث نیز به دو دسته تقسیم می­شوند که دربردارنده عباراتی در تقبیح اسراف آب می­باشند. برخی با مفهوم و برخی دیگر با منطوق و صراحت اسراف آب را حرام دانسته­اند. در این میان قواعد فقهی مورد استفاده در فقه مانند لاضرر و لاحرج و اتلاف و تسبیب می­تواند ضمان را برای فرد مسرف اثبات نماید. البته ایرادی که در این میان می­تواند متوجه دلائل فوق باشد اینکه اتلاف و تسبیب در مورد مال دیگران می­باشد در حالی که شامل مال خصوصی نمی­شود. نوشته­ای مستقل در زمینه مستندات موجود مربوط به حرمت و یا ضمان اسراف آن وجود ندارد بلکه بیشتر احکامی کلی است که در رسائل عملیه دیده می­شود. نتیجه حاصل از این نوشتار کوتاه اثبات حرمت تکلیفی و ضمان اسراف کننده آب می­باشد. بدین بیان که شهروندان به بهانه پرداخت بهای آب مصرفی حق زیاده روی نداشته و دولت می­تواند با استناد به مستندات بیان شده فرد را ضامن معرفی کند.

کلیدواژه‌ها

اسراف؛ اتلاف؛ آب؛ قاعده اتلاف؛ تسبیب

مراجع

قرآن کریم.

2. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414)، لسان العرب، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع - دار صادر، بیروت.

3. ابو الحسین، احمد بن فارس بن زکریا، (1404)، معجم مقائیس اللغه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم.

4. ابن داود حلی، حسن بن علی، (1342)، الرجال، دانشگاه تهران، تهران.

5. ابن الغضائری، احمد بن حسین، (1364)، الرجال، دار الحدیث، قم.

6. اردبیلی، احمد، (1402)، مجمع الفائده و البرهان، انتشارات جامعه مدرسین، قم.

7. اسدی حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1381)، خلاصه الأقوال، منشورات المطبعه الحیدریه، نجف اشرف.

8. اسدی حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1388)، تذکره الفقهاء، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.

9. اسدی حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر، (1413)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

10. اسدی حلّى، جمال الدین، احمد بن محمد، (1407)، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

11. اصفهانى، حسین بن محمد راغب،(1412)، مفردات ألفاظ القرآن، دار العلم - الدار الشامیه، لبنان – سوریه.

12. انصاری، محمد علی، (1415)، الموسوعه الفقهیه المیسره، مجمع الفکر الاسلامی، قم.

13. بهجت، محمد تقى، (1428)، استفتاءات، دفتر حضرت آیه الله بهجت، قم.

14. تبریزى، جواد بن على، (بی­تا)، استفتاءات جدید، قم.

15. جمعى از پژوهشگران زیر نظر شاهرودى، سید محمود هاشمى، (1426)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام،  مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، قم.

16. جوهرى، اسماعیل بن حماد، (1410)، الصحاح - تاج اللغه و صحاح العربیه، دار العلم للملایین، بیروت.

17. حلّى، نجم الدین جعفر بن زهدرى،  (1428)، إیضاح ترددات الشرائع، انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى - ره، قم.

18. حلی، احمد بن ادریس، (1411)، السرائر، موسسه النشر الاسلامی، قم.

19. حمیرى، نشوان بن سعید، (1420)، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، دار الفکر المعاصر، بیروت.

20. خمینى، سید روح اللّه موسوى، (1422)، استفتاءات، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

21.دمشقی، اسماعیل بن کثیر، (1412)، تفسیر القرآن العظیم، دارالمعرفه، بیروت.

22. سبزواری، محمد باقر،(بی تا)، کفایه الاحکام، مدرسه صدر مهدوی، اصفهان.

23. سیوری حلی، مقداد بن عبد الله، (1404)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى ره، قم.

24. صاحب بن عباد، کافى الکفاه، (1414)، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، عالم الکتاب، بیروت.

25. صدوق قمی، محمّد بن على بن بابویه، (1413)، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

26. طباطبائی، سید محمد حسین، (1402)، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسة النشر الاسلامی، قم.

27 . طباطبائی بروجردی، سید محمد حسین، (1419)، القواعد الفقهیه، الهادی، قم.

28. طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم، (1415)، سؤال و جواب، مرکز نشر العلوم الإسلامی، تهران.

29. طبرسی، فضل بن حسن،(1372)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ناصر خسرو، تهران.

30. طبری، محمد بن جریر، (1415)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، دار الفکر، بیروت.

31. طریحى، فخر الدین، (1416)، مجمع البحرین، کتابفروشى مرتضوى، تهران.

32. طریحی، فخرالدین، (بی­تا)، تفسیر غریب القرآن، انتشارات زاهدی، قم.

33. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، (بی­تا)، الفهرست، المکتبه الرضویه، نجف اشرف.

34. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن، (1407)، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

35. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیه، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، تهران.

36. عاملى، حرّ، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم.

37. عاملى، شهید ثانى، زین الدین بن على، (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم.

38. عاملی، شهید اول، محمد بن مکی، (1414)، الدروس الشرعیه، موسسة النشر الاسلامی، قم.

39. عاملی، شهید اول، محمد بن مکی، (1272)، ذکری الشیعه.

40. فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410)، کتاب العین، نشر هجرت، قم.

41. فیومى، احمد بن محمد مقرى، (بی­تا)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، در یک جلد، منشورات دار الرضی، قم.

42. قرشى، سید على اکبر، (1412)، قاموس قرآن، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

43. قرطبی، محمد بن احمد، (1405)، الجامع لاحکام القرآن، موسسه التاریخ العربی، بیروت.

44. محمود عبد الرحمان، (بی­تا)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه.

45. قزوینی، محمد بن یزید، (بی­تا)، السنن، دار الفکر، بیروت.

46. کلینى، ابو جعفر، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

47. مجلسی اصفهانی، محمد باقر، (1404)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، دار الکتب الإسلامیه، تهران.

48. مجلسی اصفهانی، محمدباقر، (1403)، بحار الانوار، موسسة الوفاء، بیروت، لبنان.

49. مصطفوی، سید محمدکاظم، (1417)، مئه قاعده فقهیه، مؤسسه نشر اسلامی، قم.

50. مکارم شیرازی، ناصر، احکام بانوان،(1428)، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام، قم.

51. منتظری نجف آبادی، حسین علی، (بی­تا)، رساله استفتائات، قم.

52. نجاشى، ابوالحسن، احمد بن على، (1407)، رجال النجاشی، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.

53. نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت.

54. نراقی، احمد، (1408)، عوائد الایام، مکتبه بصیرتی، قم.

55. هندی اصفهانی، محمد بن حسن، (1416)، کشف اللثام، موسسة النشر الاسلامی، قم.