مقایسه رویکردهای ابن مقفع و جاحظ بصری در معرفی فرهنگ و تمدن ساسانی به خلافت عباسی*

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 12، دوره 13، شماره 50، مرداد 1398، صفحه 261-288   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

صمد مؤمنی

دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کنگاور، استادیار گروه معارف اسلامی، کنگاور، ایران

چکیده

از جمله مترجمان و دانشمندان معروف عصر نخست خلافت عباسی(232-132ق) ابن مقفع است. وی از آن دسته مترجمانی است که توانست در سیرت خلفا تأثیر بگذارد و نیز حرکت او سرآغازی بود برای شکل گیری نهضت شعوبیه و نهضت ترجمه که پاسداری از تمدن ایران و انتقال دستاوردهای مهم آن به دوران اسلامی از نتایج مهم آن است. جاحظ بصری نیز با آنکه معتزلی بود و نگرشی مذهبی داشت اما با ترجمه کتاب پهلوی تاج تلاش کرد تا نکات برجسته اخلاقی و اجتماعی ساسانیان را به عباسیان در جهت احیای ساختار حکومتی آنان تذکر دهد. این مقاله با استفاده از روش پژوهش تاریخی مبتنی بر توصیف و تحلیل و نیز با استناد به منابع معتبر تاریخی و ادبی، ابعاد و زوایای این موضوع را بررسی می نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ترجمه متون پهلوی توسط ابن مقفع و جاحظ در معرفی آداب و رسوم و سنن ایرانیان همچون عید نوروز، ورزش چوگان و نیز مسائل حکومتی مانند شیوه اخذ مالیات از مردم، نحوه برخورد با شورشیان و مخالفان حکومت و در نهایت تشکیلات سپاه به عباسیان نقش مهمی داشته است.

کلیدواژه‌ها

ابن مقفع؛ جاحظ بصری؛ نهضت ترجمه؛ شعوبیه؛ متون پهلوی

مراجع

کتابنامه

ابن اثیر، عزالدین. بی تا، الکامل فی التاریخ، ترجمه عباس خلیلی، به اهتمام سادات ناصری، به تصحیح مهیاد خلیلی، ج1، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.

ابن خلدون، عبد الرحمان. 1359ش، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

ابن قتیبه، عبدالله ابن مسلم. 1952م، عیون الأخبار، ج1، قاهره: دار الکتب مصر.

ابن ندیم، ابو الفرج. 1366ش، الفهرست، ترجمه و تحقیق محمدرضا تجدد، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

اصفهانی، حمزه. 1367ش، سنی ملوک الأرض والأنبیاء، ترجمه جعفر شعار، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

اقبال، عباس. 1383ش، تاریخ مفصل ایران، تهران: بهزاد.

امین، احمد. بی تا، ضحی الاسلام، ج1، بیروت: دار الکتب العربی.

آیتی، عبد المحمد. 1372ش، تاریخ ادبیات عربی، تهران: طوس.

بروکلمان، کارل. بی تا، تاریخ الأدب العربی، ترجمه عبد العظیم النجار، ج3، قاهره: دار المعارف.

بستانی، افرام. بی تا، المجانی الحدیثة، ج4، تهران: طلیعه نور.

بیات، عزیز­الله. 1377ش، شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران از آغاز تا سلسله صفوی، تهران: امیرکبیر.

بیرونی، ابوریحان. 1362ش، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ترجمه اکبر دانا سرشت، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

بیژن، اسدالله. 1350ش، سیر تمدن و تربیت در ایران باستان، تهران: انتشارات ابن سینا.

پیگولوسکایا، ن. و دیگران. 1367ش، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.

جاحظ، ابوعثمان. 1914م، التاج فی أخلاق الملوک، تحقیق احمد زکی پاشا، بغداد: بی نا.

جاحظ، ابوعثمان. 1986م، البیان والتبیین، بیروت: دار­الفکر للجمیع.

حقیقت، عبد­الرفیع. 1386ش، حکومت دینی ساسانیان، تهران: کومش.

حموی، یاقوت. 1323ق، معجم البلدان، مصر: بی نا.

الحوفی، محمد احمد. 1968م، تیارات ثقافیة بین العرب والفرس، قاهره: دار نهضة مصر للطبع والنشر.

زرین­کوب، عبد الحسین. 1382ش، تاریخ مردم ایران قبل از اسلام، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.

زرین­کوب، عبد­الحسین. 1383ش، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیرکبیر.

زرین­کوب، عبد­الحسین. 1384ش، کارنامه اسلام، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.

سامی، علی. 1388ش، تمدن هخامنشی، تهران: سمت.

صدیقی، غلامحسین. 1375ش، جنبش­های دینی ایرانی در قرن­های دوم و سوم هجری، تهران: پاژنگ.

صفا، ذبیح­الله. 1356ش، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران: امیرکبیر.

صفا، ذبیح­الله. 1387ش، حماسه سرایی در ایران از قدیمی­ترین عهد تاریخی تا قرن 14 هجری، تهران: امیرکبیر.

ضیف، شوقی. 1960م، تاریخ الأدب العربی، قاهره: دار المعارف.

غفرانی خراسانی، محمد. 1965م، عبدالله بن مقفع، مصر: الدار القومیه.

الفاخوری، حنا. 1960م، الجامع فی تاریخ الأدب العربی، بیروت: دار الجمیل.

فرای، ر.ن. 1380ش، تاریخ ایران از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ترجمه حسن انوشه، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.

قادری، حاتم. 1382ش، اندیشه­های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت.

کریستن سن، آرتور. 1378ش، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: صدای معاصر.

مسعودی، ابو­الحسن. 1365ش، التنبیه والإشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.

نولدکه، تئودور. 1378ش، ایرانیان و اعراب در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، چاپ دوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.