تحلیل تناقض‌های بیناگفتمانی در شعر حافظ

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 18، دوره 13، شماره 50، مرداد 1398، صفحه 429-467   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سید حسین جعفری¹؛ سعید زهره وند²؛ علی حیدری³

¹دانشجوی دوره دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

²دانشیار رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

³استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان

چکیده

یکی از موضوعاتی که در تأویل­پذیری کلام حافظ نقشی اساسی دارد و کم‌تر مورد توجه محققان قرار گرفته تناقضات موجود در کلام اوست. این تناقضات از دو منظر قابل بررسی هستند؛ نخست از منظر ابیات و مفاهیم منفرد و دوم از منظر بیناگفتمانی. تناقض‌های بخش نخست تناقضاتی سطحی هستند که در آثار بسیاری از شاعران به چشم می­خورد، اما تناقضات بیناگفتمانی از ویژگی‌های خاص شعر حافظ و یکی از مهم‌ترین دلایل توفیق اوست. تناقضات بیناگفتمانی فراوانی در شعر حافظ به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به تناقض میان گفتمان انتقادی- اجتماعی و گفتمان کلامی و همچنین تناقض میان گفتمان عرفانی و گفتمان دینی و اخلاقی او اشاره کرد. علاوه بر اینکه در میان گفتمان‌های مذکور دو به دو تناقضات فراوانی دیده می‌شود، هر کدام از جهاتی دیگر با سایر گفتمان‌ها نیز مرز بندی‌های تناقض آمیز دارند، در این پژوهش سعی شده است با استفاده از شیوه تحلیل گفتمان ضمن معرفی گفتمان‌های مذکور و شناخت خاستگاه‌های تناقضات میان این گفتمان‌ها، به چگونگی مفصل‌بندی این گفتمان‌های متناقض در یک رابطه بیناگفتمانی و تولد یک گفتمان خاص به نام گفتمان عشق و رندی با دال مرکزی رند که به مبارزه ایدئولوژیکی با گفتمان‌های رقیب می‌پردازد اشاره شود.

کلیدواژه‌ها

تحلیل گفتمان؛ رند؛ گفتمان عرفانی؛ گفتمان انتقادی

مراجع

کتابنامه

احمدی، بابک. 1382ش، ساختار و تأویل متن، چاپ ششم، تهران: مرکز.

استعلامی، محمد. 1387ش، حافظ به گفته حافظ، تهران: نگاه.

آشوری، داریوش. 1390ش، عرفان و رندی در شعر حافظ، چاپ دهم، تهران: مرکز.

پالتریچ، برایان. 1396ش، درآمدی بر تحلیل گفتمان، ترجمه طاهره همتی، تهران: نویسه پارسی.

حافظ، شمس الدین محمد. 1387ش، دیوان، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.

حسن لی، کاووس. 1385ش، چشمه خورشید، شیراز: نوید شیراز.

خرمشاهی، بهاء الدین. 1368ش، چهارده روایت، چاپ دوم، تهران: کتاب پرواز.

خرمشاهی، بهاء الدین. 1382ش، حافظ حافظه ماست، تهران: قطره.

خرمشاهی، بهاء الدین. 1387ش، حافظ، چاپ چهارم، تهران: ناهید.

درگاهی، محمود. 1373ش، مزاج دهر تبه شد، تهران و کرمان: ستارگان و خواجوی کرمانی.

درگاهی، محمود. 1382ش، حافظ و الهیات رندی، تهران: قصیده سرا.

دستغیب، عبدالعلی. 1367ش، حافظ شناخت، تهران: نشر علم.

دشتی، علی. 1352ش، کاخ ابداع، چاپ سوم، تهران: جاویدان.

دشتی، علی. 1380ش، نقشی از حافظ، چاپ دوم، تهران: اساطیر.

ریکور، پل. 1384ش، زندگی در دنیای متن، ‌ترجمه بابک احمدی، چاپ چهارم، تهران: مرکز.

زرین کوب، عبدالحسین. 1374ش، از کوچه رندان، تهران: سخن.

سروش، عبدالکریم. 1387ش، نگاهی تازه به حافظ، سخنرانی در 4 جلسه.

شمیسا، سیروس. 1388ش، یادداشت‌های حافظ، تهران: نشر علم.

صفا، ذبیح الله. 1386ش، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ چهاردهم، تهران: فردوس.

غنی، قاسم. بی تا، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، دو جلد، تهران: زوار.

فرکلاف، نورمن. 1379ش، تحلیل انتقادی گفتمان، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

قشیری، ابوالقاسم. 1385ش، رساله قشیریه، ترجمه ابو علی حسن بن احمد عثمانی، با تعلیقات فروزانفر، چاپ نهم، ایران: علمی فرهنگی.

مرتضوی، منوچهر. 1384ش، مکتب حافظ، چاپ چهارم، تبریز: ستوده.

نعمانی، شبلی. 1386ش، تاریخ علم کلام، سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران: اساطیر.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1386ش، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چاپ سوم، تهران: سروش.

یارمحمدی، لطف الله. 1393ش، درآمدی به گفتمان شناسی، چاپ دوم، تهران: هرمس.

یورگنسن، ماریان و فیلیپس، لوئیز. 1394ش، نظریه و روش در تحلیل انتقادی گفتمان،‌ ترجمه هادی جلیلی، چاپ پنجم، تهران: نی.

 

مقالات

آقاگل‌زاده، فردوس. بهار و تابستان 1386ش، «رویکردهای غالب در تحلیل ‌گفتمان انتقادی»، مجله زبان و زبان‌شناسی، دوره 3، شماره 5، صص 39-54.

باقری خلیلی، علی اکبر و موسی کیخا. زمستان 1387ش، «بررسی انتقادات اخلاقی- اجتماعی در غزلیات حافظ شیرازی»، سال 7، شماره 2، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، صص 27- 48.

خالدیان، محمدعلی. پاییز و زمستان 1386ش، «دوگانگی شخصیت در حافظ»، فصلنامه تخصصی ادبیات فارسی، شماره 15 و 16، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی مشهد.

الستر، پنیکوک. 1378ش، «گفتمان‌های قیاس ناپذیر»، ‌ترجمه سید علی اصغر سلطانی، فصلنامه علمی پژوهشی علوم سیاسی، شماره 4، دانشگاه باقر العلوم(ع).

طهماسبی، فرهاد. پاییز 1391ش، «جامعه شناسی غزل حافظ با تکیه بر شیوه تحلیل گفتمان انتقادی»، دوره 4، شماره 13، صص 9- 41.

قبادی حسینعلی و دیگران. 1388ش، «گفتمان غالب در رمان سووشون سیمین دانشور»، مجله نقد ادبی، دوره 2، شماره 6، صص 149- 183.

کلانتری، صمد و دیگران. پاییز 1388ش، «تحلیل گفتمان با تأکید بر گفتمان انتقادی به عنوان روش تحقیق کیفی»، سال اول، شماره چهارم، صص 7- 28.