وحدت آفرینش؛ بن‌مایة حکمت خسروانی در منطق‌الطیر عطار

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 2، دوره 11، شماره 40، تیر 1398، صفحه 43-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا غلامپورآهنگر کلایی¹؛ محمود طاووسی^{* 2}؛ شهین اوجاق علیزاده³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد رودهن، دانشگاه آزاد اسلامی، رودهن، ایران

چکیده

حکمت خسروانی فلسفه و عرفان ایران باستان است. در این پژوهش وحدت آفرینش به عنوان یکی از ویژگی­های مهم حکمت خسروانی، در منطق­الطیر عطار مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. مطابق نتایج، اگرچه شاعر تحت تاثیر قاعدة وحدت آفرینش و انسان­وارگی جهان در حکمت خسروانی بوده، اما بر­خلاف پیشینیان اسیر تمثیل اندام­وارگی جهان - که یک تمثیل فلسفی و تکراری است – نگردیده، بلکه به تمثیل تازه­ای در این حوزه دست یافته است و آن، قرار دادن تمثیل علمی- فلسفی تناظر ذرة جهان­نما با جهان ذره­نما  در برابرتمثیل فلسفی-عرفانی یکپارچگی سی­مرغ با سیمرغ است. در این پژوهش، ذره و عالم، اسرار کهن، ایجاد نظم، شهریاری مطلوب، عدد سی، کوه قاف، عدد هفت، سیمرغ و مقام فنا همگی از مظاهر وحدت آفرینش در منطق­الطیر می­باشند که از حکمت خسروانی سرچشمه گرفته­اند. فرایند مذکور در تبیین وحدت سی­مرغ و سیمرغ، با یکپارچگی و تمامیت هستی، نظم کیهانی و اسطورة کمال روز ازل ارتباط دارد. لازم به ذکر است که میان مفاهیم مذکور از نظر نسبت­های چهارگانة علم منطق نسبت تساوی برقرار است.  

کلیدواژه‌ها

حکمت خسروانی؛ ذره؛ عطار؛ نظم کیهانی؛ وحدت آفرینش

مراجع

1. اقبال لاهوری، محمد (1357)  سیر فلسفه در ایران، ترجمه آریانپور، تهران، امیرکبیر
2. الیاده، میرچا، (1390) اسطورۀبازگشتجاودانه­، ترجمۀ بهمن سرکاراتی، تهران، انتشارات طهوری
3. ______   (1386) چشم­اندازهای اسطوره، ترجمه جلال ستاری، انتشارات توس
4. ______  (1388) مقدسونامقدس، ترجمه بهزاد سالکی، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی
5. برایسن، بیل(1388) تاریخچه تقریبا همه چیز، ترجمه محمد تقی فرامرزی، تهران، انتشارات مازیار                         
6. بهار، مهرداد (1375) پژوهشی دراساطیر ایران،تهران،انتشارات آگاه
7. پور داوود، ابراهیم (1389) اوستا (گاتها)، تهران، پارمیس
8. تالبوت، مایکل، (­­1389­) جهان هولوگرافیک، ترجمه داریوش مهرجویی، انتشارات هرمس، چاپ شانزدهم
9. دادگی، فرنبغ (1390) بندهش، ترجمه مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس
10. دشتی، علی(1384) در دیار صوفیان، زیر نظر مهدی ماحوزی، تهران، زوار
11. راشد محصّل، محمد تقی(۱۳85) گزیده‏های زاد اسپرم، تهران، مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی
12. رضوی، محمدامین(1377) سهروردی و مکتب اشراق، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران، مرکز
13. رضی، هاشم (1379) حکمت خسروانی، تهران، انتشارات بهجت
14. زرین کوب، عبد الحسین (1368)سرّنی، ج: 2، تهران، انتشارات علمی.
15. زنر، آر.سی (1375)  طلوع و غروب زرتشتی‌گری، ترجمه تیمور قادری، تهران، فکر روز
16. سهروردی، شهاب­الدین یحیی (1377 ) حکمه­الاشراق، ترجمه و شرح سید جعفر سجادی، دانشگاه تهران
17. ______  (1348) مجموعۀ رسائل پارس، به کوشش حسین نصر، تهران، بی­جا
18. ______  (1380) مجموعه سوم مصنفات شیخ اشراق، به کوشش حسین نصر، پژوهشگاه علوم انسانی
19. ______  (1374) عقل سرخ، به کوشش حسین مفید، تهران، انتشارات مولی
20. عطار، فریدالدین (1366)  دیوان عطار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضّلی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
    1. ــــــــــــــ . (1389). مختارنامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن. تهران.
    2. ــــــــــــــ . (1386). اسرار­نامه. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن. تهران.
    3. ــــــــــــــ . (1388). منطق­الطیر. تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. سخن. تهران.
21. فروزانفر، بدیع­الزمان (1353)  شرح ا­حوالو نقدوتحلیل آثارعطارنیشابوری، چاپ دوم، تهران، دهخدا.
22. کربن، هانری (1384) بن­مایه­های آیین زرتشتی در اندیشة سهروردی، ترجمه محمود بهفروزی، تهران، جامی
23. کزازی، میر جلال­الدین (1386) نامة باستان، ج1، تهران، چاپ ششم، سمت
24. غزالی، ابوحامد محمد (1386) کیمیای سعادت، ترجمه حسین خدیو جم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی
25. مورنو، آنتونیو (1392) یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی، تهران، نشر مرکز
26. واعظ، حسن (1389) پایان­نامة "مدهای شبه – نرمال در گرانش انیشتین – گاس – بانه" رسالة کارشناسی ارشد، رشتة فیزیک ذرات بنیادی، دانشگاه مازندران
27. هینلز، جان (1386) شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، چشمه
28. یونگ، کارل‌ (1389) انسان و سمبول­هایش، دکتر محمود سلطانیه، تهران، جامی
29. ــــــــــــــ (1392) روان­شناسی وکیمیاگری، ترجمه محمود بهفروزی، تهران، جامی

مقالات

1. پاکدل، مسعود (1392) «وحدت وجود و بازتاب آن در منطق الطیر» مجلة عرفان اسلامی­، دوره 9، ش 35 ، از ص213 تا ص234
2. خواجه­گیری، طاهره و فهیمه خراسانی (پاییز و زمستان 1394) «نقش سه عارف خطة قومس در حفظ و استمرار اندیشة خسروانی و حکمت اشراق» مجلة مطالعات عرفانی دانشگاه کاشان، شماره 22، ص65 - 88
3. فیض­بخش، فردیس و حسن علی پورمند (1383) «نمادشناسی گبند»، نخستین همایش فناوری و سازه­های سنتی با محور گنبدها
4. شایگان‌فر، حمیدرضا «عظمت حافظ در غزل نخستش»(تاریخ بارگذاری: 20/ 7/ 90) پایگاه اطلاع­رسانی موسسه شهر کتاب  http://bookcity.org/news-1319.aspx
   1. -Daivid Bohm,”Hideen Variables and the Lmplicate Order, “ in Quantum Lmplications, ed. (London: Roultledge & Keganpaul, 1987), p. 38.
   2. -Madan, M.J. (1911). The Complete Texts of the Pahlavi Dinkard , 2 vols Bombay