تحلیل انگاره اسطوره‌ای پیکرگردانی در افسانه های عامیانه آذربایجان

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 6، دوره 11، شماره 40، تیر 1398، صفحه 119-138   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حمیده حرمتی^{* 1}؛ الهام آذربرزین²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز،تبریز،ایران.

²دانشجوی کارشناسی ارشد،دانشگاه هنر اسلامی تبریز،تبریز،ایران

چکیده

یکی از راه­های شناخت باور­ها و عقاید هر ملتی، بررسی نماد­ها و نهادهای اسطوره­ای آن ملت­ها است که از ژرفای ذهن و ضمیرشان سرچشمه گرفته و در تاریخ و هنر و ادبیات آنان جاری و باقی گشته­اند. از مهم‌ترین     راه­های بقای اساطیر کهن می­توان به تغییر شکل یافتن آنان به صورت قصه­ها و داستان­های عامیانه اشاره نمود که با کارکرد فرهنگی خود به حیات انگاره­های اساطیری به عنوان پیکره­ای زنده و پویا مدد­رسان هستند. معنی واژه­های اسطوره و افسانه در ایران و جهان اغلب با هم درهم آمیخته‌شده‌اند. قصه صورت تضعیف‌شده مضمونی قوی­تر یعنی اسطوره است، آن هنگام که اسطوره در مرحله­ای از تاریخ خود، با از دست دادن بخشی از تقدسش به شکل قصه و داستان­هایی که دوره به دوره محل انعکاس اندیشه­های گوناگون، کلمات جدید، آیین­ها و مناسک و آداب تازه­تر می‌شوند، چهره بدل می‌نماید. مطالعه این داستان‌ها در ژرف‌ساخت، ما را با بستر اسطوره‌ای این افسانه‌ها آشنا می‌سازد. افسانه­های آذربایجان از جنبه برخورداری از نمونه­ها برای انگاره پیکر گردانی از غنای قابل‌توجهی برخوردارند چنانچه پژوهش حاضر بر می­نماید در افسانه‌های آذربایجان انواع پیکر گردانی‌ها، پیکر گردانی انسان به حیوان و انسان به انسان و انسان به گیاه و جماد و بالعکس و نیز استحاله­های دیو و پری و دیگر موجودات عجیب و افسانه‌ای به‌خوبی قابل مشاهده است.

کلیدواژه‌ها

پیکرگردانی؛ افسانه؛ اسطوره؛ آذربایجان

مراجع

1. آموزگار، ژاله (1374). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
2. آذر افشار، احمد (1380). افسانه­های آذربایجان. چ نهم. تهران: ابجد.
3. افشاری، مهران (1387). تازه­به­تازه نوبه­نو. چ 2. تهران: چشمه.
4. الیاده، میرچا (1375). اسطوره، رؤیا، راز. ترجمه رؤیا منجم. تهران: فکر روز.
5. الیاده، میرچا (1391). اسطوره واقعیت. ترجمه مانی صالحی. چ اول. تهران: کتاب پارسه.
6. امیرقاسمی، مینو (1391). درباره قصه­های اسطوره­ای. تهران: مرکز.
7. باستید، روژه (1370). دانش اساطیر. چ اول. تهران: توس.
8. بتلهایم، برونو (1381). افسون افسانه‌ها. ترجمه اختر شریعت زاده. تهران: هرمس.
9. بتلهایم، برونو (1369). کاربردهای افسانه. ترجمه کاظم شیوا رضوی. شیراز.
10. برفر، محمد (1389). آینه جادویی خیال. تهران: امیر­کبیر.
11. بولتمان، رودولف (1379). اسطوره امکان وجودی. گذار از جهان اسطوره به فلسفه. ترجمه محمد ضیمران. تهران: هرمس.
12. بهرنگی، صمد و بهروز دهقانی (1382). افسانه­های آذربایجان. تهران: نامک.
13. بی نام.(1375).اوستا. ترجمه جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.
14. پور اکبر، ر.بی‌تا. ادبیات شفاهی آذربایجان. تبریز: بهروز.
15. جعفرزاده، حسن- م.(1392). شخصیت‌های قصه‌های عامیانه آذربایجان. تبریز: سومر.
16. جوادی، شفیع.(1374). گیاهان مقدس. تهران: مؤسسه جغرافیایی و انتشارات ارشاد.
17. جین گرین، میرندا­ (1376). اسطوره­های سلتی. ترجمه عباس مخبر. تهران: مرکز.
18. خدیش، پگاه.(1391). ریخت شناسی افسانه های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.
19. درویشیان، علی‌اشرف(1377). برگزیده آثار صمد بهرنگی. تهران: کتاب و فرهنگ.
20. دلاشو، م.لوفلر (1386). زبان رمزی قصه­های پری‌وار. ترجمه جلال ستاری. چ دوم. تهران: توس.
21. دوبوکور، مونیک (1376). رمزهای زنده جان. ترجمه جلال ستاری. تهران: مرکز.
22. دورکیم، امیل (1383). صور بنیانی­ حیات ­دینی: توتم پرستی در استرالیا. ترجمه باقر پرهام. تهران: مرکز.
23. رستگارفسایی، منصور.(1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
24. سجاد­پور، فرزانه (1378). فسون فسانه. تهران: سپیده سحر.
25. ستاری، جلال (1378). اسطوره و رمز. چ دوم. تهران: سروش.
26. ستاری، جلال.(1389). جهان اسطوره‌شناختی. ج 1. تهران: مرکز.
27. سفیدگ، حمید (1380). عناصر افسانه­های عامیانه آذربایجان. کتاب ماه هنر آذر و دی.
28. سیپک، ییری.(1384). ادبیات فولکلور ایران. ترجمه محمد اخگری. تهران: سروش
29. سیداف، نورالدین (1388). افسانه­های آذربایجان. تهران: دنیای نور.
30. صدیق، ح.( 1357). هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات مردم آذربایجان. تهران: دنیای دانش.
31. صمدی، مهرانگیز (1383). ماه در ایران از قدیمی­ترین ایام تا ظهور اسلام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
32. فریزر، جیمز جرج.(1387). شاخه زرین. چ 5. تهران: آگاه.
33. فضایلی، سودابه (1384). فرهنگ غرایب. تهران: نشر افکار و پژوهشکده مردم­شناسی.
34. کریمی، م(1358).ادبیات باستان آذربایجان. تبریز: ایشیق.
35. کزازی، میر جلال‌الدین (1372). رؤیا، حماسه، اسطوره. تهران: مرکز.
36. کوهی، جعفر (1385). افسانه­های دیار شهریار. تهران: پژوهشکده مردم­شناسی.
37. لوی­استروس، کلود (1380). اسطوره و تفکر مدرن. ترجمه فاضل لاریجانی و علی جهان پور. تهران: فرزان.
38. محجوب، محمد­جعفر (1383). ادبیات عامیانه ایران. مجموعه مقالات درباره افسانه­ها و آداب‌ورسوم مردم ایران. ج 2 و 1. تهران: چشمه.
39. میر صادقی، جمال (1376). ادبیات داستانی. چ سوم. تهران: سخن.
40. هامیلتون، ادیت (1387). افسانه­های بی­زمان. ترجمه پریرخ صنیعی. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
41. هدایت، صادق (1344). نیرنگستان. تهران: امیرکبیر.
42. یاحقی، محمد جعفر.(1386). فرهنگ اساطیر و داستان واره­ها در ادب فارسی. تهران: فرهنگ.

مقالات

1. امین تفرشی، بابک.(1378). ای اژدها بمیر خورشید ما مگیر. مجله نجوم. شماره 10 و 11.
2. فرهادی، مرتضی (1372). گیاهان و درختان مقدس در فرهنگ ایرانی. مجله آینده. س 19. ش 4-6.
3. بلوک­باشی، علی (1369). بقایای فرهنگی: نقش و ارزش. کلک شماره 3. صص 96-101.
4. یوسفی، غلامحسین (1375). افسانه­های عامیانه. فصلنامه کرمان ش 20-21.

47. Afandiyev.pasa.(1992).Azarbaycan sifahi xalqadabiyyati.baki: maarif