پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 418 |
| تعداد شماره‌ها | 9,997 |
| تعداد مقالات | 83,560 |
| تعداد مشاهده مقاله | 77,801,173 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 54,843,832 |
حادثه هستهای نیروگاه فوکوشیما: تعامل و تقابل حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهای | ||
| فصلنامه مطالعات روابط بین الملل | ||
| مقاله 6، دوره 12، شماره 46، شهریور 1398، صفحه 177-205 اصل مقاله (733.89 K) | ||
| نوع مقاله: پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): DOR:20.1001.1.24234974.1398.12.46.6.9 | ||
| نویسنده | ||
| حجت سلیمی ترکمانی | ||
| استادیارگروه حقوق، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران | ||
| چکیده | ||
| انرژی هستهای امروزه جایگاه قابل توجهی در تامین انرژی در سطح بینالمللی دارد. با وجود این احتمال وقوع حوادث هستهای به دلیل ناکارامدی سیستم ایمنی هستهای و تاثیرات زیست محیطی منفی آن، یکی از چالشهای اساسی پیش روی توسعه انرژی هستهای است. مساله اساسی این است که آیا حقوق بین الملل هسته ای با حقوق بین الملل محیط زیست در زمینه ایمنی هسته ای هم راستا است؟ بررسی مفاد اسناد بینالمللی موجود در حقوق بینالملل هستهای حاکی از توجه کافی رژیم ایمنی هستهای به اصول و قواعد حقوق بینالملل محیط زیست است. با وجود این، وقوع حادثه هستهای فوکوشیما در سال 2011 در ژاپن علیرغم توسعه سیستم ایمنی هستهای، حاکی از این واقعیت است که به لحاظ عملی تا به امروز حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهای در تضمین نیل به پایداری زیست محیطی کاملاً همسو نمیباشند. عملیاتی نمودن اصول زیست محیطی مندرج در حقوق انرژی هستهای و انتقال تکنولوژی هستهای میتواند گام مطلوبی در کاهش آثار زیست محیطی ناشی از حوادث هستهای باشد. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| حقوق بینالملل هستهای؛ حقوق بینالملل محیط زیست؛ توسعه پایدار؛ رژیم ایمنی هستهای | ||
| اصل مقاله | ||
حادثه هستهای نیروگاه فوکوشیما:تعامل و تقابل حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهایحجت سلیمی ترکمانی استادیارگروه حقوق، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان، تبریز، ایران (تاریخ دریافت 25/1/97 - تاریخ تصویب 1/6/98)
چکیده: انرژی هستهای امروزه جایگاه قابل توجهی در تامین انرژی در سطح بینالمللی دارد. با وجود این احتمال وقوع حوادث هستهای به دلیل ناکارامدی سیستم ایمنی هستهای و تاثیرات زیست محیطی منفی آن، یکی از چالشهای اساسی پیش روی توسعه انرژی هستهای است. مساله اساسی این است که آیا حقوق بین الملل هسته ای با حقوق بین الملل محیط زیست در زمینه ایمنی هسته ای هم راستا است؟ بررسی مفاد اسناد بینالمللی موجود در حقوق بینالملل هستهای حاکی از توجه کافی رژیم ایمنی هستهای به اصول و قواعد حقوق بینالملل محیط زیست است. با وجود این، وقوع حادثه هستهای فوکوشیما در سال 2011 در ژاپن علیرغم توسعه سیستم ایمنی هستهای، حاکی از این واقعیت است که به لحاظ عملی تا به امروز حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهای در تضمین نیل به پایداری زیست محیطی کاملاً همسو نمیباشند. عملیاتی نمودن اصول زیست محیطی مندرج در حقوق انرژی هستهای و انتقال تکنولوژی هستهای میتواند گام مطلوبی در کاهش آثار زیست محیطی ناشی از حوادث هستهای باشد. واژگان کلیدی: حقوق بینالملل هستهای، حقوق بینالملل محیط زیست، توسعه پایدار، رژیم ایمنی هستهای.
مقدمه امروزه انرژی هستهای منبع عظیم و مدرن برای تامین نیازهای فزاینده جامعه صنعتی به انرژی در بسیاری از کشورها بوده و علیرغم موانع سیاسی و فنی پیشرو، روز به روز با اقبال بیشتر جامعه بینالمللی مواجه میشود. براساس آخرین آمار آژانس بینالمللی انرژی اتمی، تعداد راکتورهای هستهای فعال دنیا 441 عدد می‌باشد که در 30 کشور مختلف جهان مستقر بوده و 375 گیگاوات انرژی الکتریسته تولید می‌نمایند.[1] هم اکنون انرژی هستهای تقریباً 14% از انرژی الکتریسته جهان و 5.7% از کل انرژی جهان را تامین می‌نماید(Mandula, 2009,1)که بیشترین نقش انرژی هستهای در تامین الکتریسته به ترتیب متعلق به کشورهای فرانسه 74%، اسلواکی 52% و بلژیک، 51% می‌باشد. (IAEA, 2017, 10-11) در برخی از این کشورها انرژی هستهای به عنوان یکی از ارکان اقتصادی آن کشور در زمینه صادرات تبدیل شده است به نحوی که در کشور فرانسه میزان تولید الکتریسته هستهای فراتر از مصرف داخلی بوده و حتی صادر نیز میشود. (Barker, 2008, 2) با وجود این یکی از مهمترین نگرانی های جامعه بینالمللی در خصوص استفاده از انرژی هستهای، به آثار زیست محیطی ناشی از وقوع حوادث هستهای مربوط میشود. حوادث هستهای ناشی از ناکارآمدی سیستم های ایمنی هستهای بوده و میتواند آثار بشری و زیست محیطی قابل توجهی به همراه داشته باشد. خطر بالقوه یک حادثه در یک نیروگاه هسته ای،دریافت تشعشع است . این تشعشع می تواند ناشی از نشت مواد رادیواکتیو از نیروگاه به محیط باشد. (عاملی زمانی، 1385، 3) هدف از برقراری یا ایجاد ایمنی در تأسیسات یا فعالیت های هسته ای پیشگیری و یا به حداقل ممکن رسانیدن خطرات و مضرات احتمالی ناشی از این تأسیسات یا فعالیت هاست.(رضائی پیش رباط،1392،19) جامعه بینالمللی بر این باور بود که در بستر توسعه تکنولوژی که در دو دهه اخیر در زمینه ایمنی هستهای با استفاده از تجارت حوادث هستهای سابق صورت گرفته است، احتمال وقوع حوادثی مثل حادثه چرنوبیل کم است، اما وقوع حادثه فوکوشیما در کشور ژاپن که از سطح بالائی در زمینه تکنولوژی ایمنی هستهای برخوردار بود، دوباره مساله اهمیت ایمنی هستهای و نگرانی های سابق را پیش کشید. به نحوی که منجر به بازنگری بسیاری از کشورهای پیشرفته در سیاستهای انرژی هستهای خود شد. فارغ از سایر ابعاد مساله ایمنی هستهای، با توجه به احتمال انتشار گسترده مواد رادیو اکتیو به محیط زیست و تاثیرات قابل توجه آن در این عرصه، سوال اساسی این است که آیا استفاده از انرژی هستهای با الزامات حقوق بینالملل محیط زیست منطبق است؟ پاسخ گوئی به این سوال مستلزم این است که جایگاه ملاحظات زیست محیطی در عرصه استفاده از انرژی هستهای در تئوری و عمل سنجیده شود. در خصوص ارزیابی جایگاه نظری اصول محیط زیست در این حوزه بهترین روش بررسی جایگاه ملاحظات زیست محیطی در اسناد حقوقی حاکم بر این حوزه می‌باشد. جایگاه عملی توسعه پایدار در حوزه ایمنی هستهای نیز از طریق بررسی وضعیت رخ داده در حادثه فوکوشیما، به عنوان آخرین حادثه هستهای مهم رخ داده در سطح بینالمللی قابل ارزیابی است. بنابراین در این مقاله ابتدا جایگاه نظری و سپس جایگاه عملی ایده توسعه پایدار زیست محیطی در حوزه ایمنی هستهای بررسی میشود و راهکارهای تعامل هر چه بیشتر این دو شاخه حقوقی مورد بررسی قرار می گیرد.در انتها، نتیجه گیری از مطالب مطروحه صورت خواهد گرفت. 1. جایگاه حقوق محیط زیست در اسناد بین المللی ایمنی هستهاینیل به ایمنی فرآیندی است که متاثر از گستره وسیع و کاملی از فعالیت ها شامل صدور مجوز، طراحی، ساخت، بهره برداری،سیستم های مدیریتی و عوامل انسانی و ... است.(رکرک ودیگران،1394،22)در این راستا ایمنی هستهای پیش شرطی برای توسعه پایدار بوده و صنعت هستهای نیازمند قواعد ایمنی هستهای کارآمد می‌باشد. (IAEA, 2006, 2) نظام ایمنی هستهای متشکل از اسناد حقوقی متعددی است که ابعاد مختلف عملیات هستهای را تحت شمول خود قرار می‌دهند. این اسناد همگی یک چارچوب جامعی را فراهم می‌سازند که شامل فعالیت نیروگاههای هستهای، سوخت مصرفی و مدیریت پسماند های هستهای، فعالیت راکتورهای تحقیقاتی، منابع رادیواکتیو، حمل و نقل مواد رادیو اکتیو و سیستم پاسخگوئی فوری و ... میشود. از آنجائی که دولتها درخصوص حوادث اتمی، مسئولیتهای مختلفی مثل پیشگیری، ایمنی و اطلاع رسانی و مقابله با خسارات و در نهایت جبران خسارات وارده در صورت وقوع حوادث را دارند،(داراب پور و زارع نعمتی، 1389، 187) اسناد مذکور سه بعد مهم ایمنی هسته ای را بایستی مطمح نظر داشته باشند: 1) پیشگیری از بروز حادثه 2)اقدامات ضروری در هنگام بروز حادثه 3)بازسازی بعد از وقوع حادثه(رضائی، 1392، 14) این اسناد در بخشی به مسائل و اصول زیست محیطی مطروحه در حوزه ایمنی هستهای نیز اشاره دارند. لذا با بررسی این اسناد حقوقی می‌توان به جایگاه نظری ابعاد زیست محیطی توسعه پایدار در چارچوب انرژی هستهای پی برد. این اسناد به دو دسته کلی کنوانسیونهای بینالمللی و کدهای رفتاری یا مقررات تنظیمی آژانس تقسیم می‌شوند، که قاعدتاً مفاد کنوانسیونهای بینالمللی از الزام بیشتری نسبت به مقررات تنظیمی آژانس برخوردار می‌باشد. هر چند که در تهیه کنوانسوینهای بینالمللی ناظر بر ایمنی هستهای نیز آژانس بینالمللی انرژی هستهای همچنان نقش پر رنگی داشته است. 1-1: معاهدات ایمنی هستهایایجاد الزامات قانونی در زمینه ایمنی هسته ای از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.(دبیرخانه برنامه ملی آینده نگاری در حوزه انرژی، 1395،23) این الزامات عمدتاً در کنوانسیونهای بین المللی مندرج هستند. هدف اصلی کنوانسیونهای ایمنی هستهای تدارک چارچوب قانونی برای هدایت فعالیتهای مرتبط با انرژی هستهای و تشعشات رادیو اکتیو به روشی است که به طور قابل قبولی از محیط زیست حمایت کند. کنوانسیونهای مطروحه در این حوزه متعدد میباشند ولی به نظر می‌رسد همگی از یک سیاست کلی کاهش تاثیرات زیست محیطی و خطرات هستهای حمایت می‌کنند. این کنوانسیونها عمدتاً مربوط به حوادث هستهای بوده و متعاقب حوادث هستهای نظیر چرنوبیل تهیه شده اند. چنانچه دولتی به تعهدات خود که در کنوانسیون ایمنی هسته ای یا کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد و تأسیسات هستهای پیش بینی شده عمل نکند، مسئولیت بین المللی و تعهد آن به جبران خسارات وارد شده احتمالی قابل طرح خواهد بود.(داراب پور و زارع نعمتی، 1389، 204) 1-1-1: معاهدات ناظر بر وضعیتهای فوری هستهایمتعاقب حادثه چرنوبیل در سال 1986 در قلمرو شوروی سابق، گزارشی از وجود آلاینده های رادیو اکیتیو در فواصل بسیار دور در سواحل سوئد و اسکاتلند گزارش شد. ویژگی این حادثه تاخیر اتحاد جماهیر شوروی در اعلام وضعیت خطر هستهای به سایر کشورهائی بود که احتمال داشت تحت تاثیر آثار منفی حادثه مزبور قرار گیرند. چنین به نظر می‌رسد که اگر شوروی به موقع در این خصوص اطلاع رسانی می‌کرد برخی از آثار نامطلوب این حادثه قابل پیشگیری بود. بنابراین «وقوع حادثه چرنوبیل نتیجه فرهنگ ایمنی ناکارآمد و همچنین وبژگیهای طراحی خاص راکتورها بود». 2003, 25) (Omoto, این مساله منجر به انعقاد کنوانسیون اخطار فوری در ارتباط با حوادث هستهای و کنوانسیون همکاری در خصوص حوادث هستهای یا وضعیتهای اضطراری رادیواکتیور در 26 سپتامبر 1986 در وین شد. «این دو کنوانسیون پیشرفت قابل ملاحظه در خصوص وضعیت حقوقی موجود قلمداد میشود؛ چرا که آنها به طور قابل ملاحظه ای خطر هستهای برای سایر کشورها را به حداقل می‌رساند و جبران لطمات وارده را آسان می‌سازد».(Walt and Moser, 2006, 119) الف: کنوانسیون اعلان فوری حوادث هستهای(1986)[2]موضوع کلی این کنوانسیون تعهد به اطلاع رسانی در خصوص حوادث با آلودگیهای فرامرزی بوده و مبتنی بر سیستم ارتباطات ملی برای تبادل اطلاعات می‌باشد. این کنوانسیون بر طبق ماده یک آن در مواقعی که هرگونه حادثه هستهای در تاسیسات یا تجهیزات یک کشور عضو یا شخص و اشخاص حقوقی تحت صلاحیت آن کشور رخ دهد که به موجب آن مواد رایو اکتیو منتشر شده یا احتمال انتشار آن می‌رود یا اینکه منجر شده یا میتواند منجر به انتشار فرامرزی بینالمللی واجد اهمیت برای سایر کشورها شود اعمال میشود. اگرچه مبنای اصلی تصویب این کنوانسیون حمایت از افراد و محیط زیست در قبال انتشار واقعی و یا احتمالی فرامرزی مواد رادیو اکتیو است، در این کنوانسیون ملاحظات زیست محیطی چندان مورد تاکید قرار نگرفته است. تنها در ماده 5 به محیط زیست اشاره شده است و در آن عنوان شده است که اطلاعاتی که بایستی فراهم شود بایستی شامل اطلاعات مربوط به نتایج کنترل ها و هشدارهای زیست محیطی مرتبط با گذر فرامرزی مواد رادیو اکتیو تا اندازه ای که در دسترس کشور اطلاع دهنده است باشد. ب:کنوانسیون کمک رسانی در هنگام حوادث هستهای یا فوریت های رادیولوژیکی(1986) [3]در این کنوانسیون به صراحت به رعایت ملاحظات محیط زیستی اشاره شده است. براساس ماده یک کشورهای متعاهد بایستی میان خود و آژانس بینالمللی انرژی اتمی‌مطابق با مقررات این کنوانسیون برای تسهیل همکاری سریع در موقع حوادث هستهای یا وضعیتهای اضطراری رادیولوژیکالی به منظور کاهش آثارشان روی محیط زیست همکاری نمایند. این ماده حاکی از این است که اعمال اصل همکاری در مورد حوادث هستهای هم میتواند به صورت موردی و هم به صورت سازمان یافته از طریق یک سازمان بینالمللی صورت گیرد. بر طبق ماده 10 نیز تحت عنوان دعاوی و جبران خسارات آمده است به جز در مواردی که به شکل دیگر توافق شود، کشور مورد درخواست بایستی در ارتباط با خسارت وارده به محیط زیست سرزمینش یا سایر حوزه های تحت صلاحیت یا کنترلش همکاری لازم را تدارک ببینند. در راستای اعمال مفاد این ماده در صورتی که در نتیجه حادثه هستهای خساراتی به محیط زیست سایر کشورها وارد شود برای برآورد و جبران خسارات وارده بایستی میان کشور مسئول حادثه هستهای و کشور متضرر از حادثه هستهای همکاری صورت گیرد. 1-1-2:کنوانسیون ایمنی هستهای[4]دو سال بعد از حادثه چرنوبیل، اولین ابتکارات رسمی برای ایجاد یک رژیم ایمنی هستهای بینالمللی صورت گرفت. (Rautenbach, 2006,13) در این راستا کنوانسیون ایمنی هستهای در 17 ژوئن 1994 در مقر آژانس بینالمللی انرژی اتمی منعقد شد و با تودیع 22 سند تصویب، شامل 17 کشوری که حداقل یک تاسیسات واجد راکتور هستهای داشتند، لازم الاجرا شد. در کنوانسیون ایمنی هستهای چهار بار از ملاحظات زیست محیطی سخن به میان آمده است. در مقدمه این کنوانسیون آمده است که دولتهای عضو با علم بر اهمیت تضمین استفاده از انرژی هستهای سالم، برنامه ریزی شده و ایمن به لحاظ زیست محیطی برای جامعه بینالمللی این معاهده را منعقد می‌سازند. در ماده 1 که اهداف کنوانسیون در آن آمده است ایجاد و حفظ سپرهای دفاعی در تاسیسات هستهای در مقابل خطرات احتمالی رادیولوژیکال به منظور حفاظت از محیط زیست در قبال تاثیرات مضر تشعشعات هستهای از چنین تاسیساتی مطرح شده است. لحاظ آثار زیست محیطی در زمان کنارگذاری تاسیسات هستهای مستهلک که در زمان انعقاد این معاهده فعال بوده اند نیز مورد نظر قرار گرفته است. ماده 6 عنوان می‌دارد که در زمان برنامه ریزی برای کناره گذاری تاسیسات هستهای فعال بایستی آثار زیست محیطی آن اقدام مطمح نظر باشد. نهایتاً در ماده 17 در خصوص جایابی برای تاسیسات هستهای جدید، کشورها متعهد شده اند گامهای متناسب برای تضمین اینکه روشهای مناسب برای ارزیابی تاثیرات احتمالی ایمنی تاسیسات هستهای مطروحه روی محیط زیست ایجاد شده است بردارند. مهمترین توجه این کنونسیون به ملاحظات زیست محیطی از زاویه انجام ارزیابیهای زیست محیطی در مراحل مختلف فعالیت تاسیسات هستهای است. لحاظ آثار زیست محیطی به عنوان یکی از اهداف اصلی این کنوانسیون و توجه به آثار زیست محیطی در مرحله ایجاد تاسیسات هستهای و کناره گذاری آنها حاکی از توجه کافی این کنوانسیون به اصل توسعه پایدار زیست محیطی می‌باشد. بنابراین به نظر می‌رسد در این کنوانسیون اصل توسعه پایدار به نحو مطلوبی گنجانده شده است. 1-1-3:کنوانسیون مشترک ایمنی مدیریت سوختهای مصرفی و ایمنی مدیریت پسماندهای هستهای:[5]کنوانسیون مزبور اولین سند حقوقی می‌باشدکه مستقیماً به موضوع ایمنی مدیریت سوخت مصرفی و ایمنی مدیریت پسماندهای هستهای در سطح جهانی می‌پردازد.[6] این کنوانسیون در 20 سپتامبر1997 امضاء و در 18 ژوئن 2001 لازم الاجرا شد. تهیه این کنوانسیون در راستای این برداشت بود که فرهنگ ایمنی به جای اینکه یک مفهوم پیچیده باشد، بایستی در قالب قوانین فنی مفصل بوده و به زبان حقوق بینالملل عبات پردازی شود. ( (Tonhauser and jankowitsch-Prevor, 2006,214 بر طبق ماده 4 فصل 2 این کنوانسیون مشترک «تحت عنوان ایمنی سوخت مصرف شده»، کشورهای متعاهد بایستی گامهای مناسب برای تضمین اینکه در همه مراحل مدیریت سوخت مصرفی، محیط زیست به طور کافی در مقابل آلاینده های رادیو اکتیو حمایت شده است بردارند. در ماده شش نیز تحت عنوان جایابی تاسیسات و تجهیزات پیشنهادی آمده است که همه کشورهای متعاهد بایستی اقدامات مناسب برای انجام ارزیابی زیست محیطی در فرایند مدیریت سوخت مصرفی اتخاذ نمایند. براساس ماده هفت نیز تحت عنوان طرح و ساختار تاسیسات عنوان شده است که همه دولتهای متعاهد بایستی گامهای مناسب برای تضمین اینکه طرح و ساختار تاسیسات مدیریت سوخت مصرفی در راستای محدود سازی تاثیرات رادیولوژیکالی احتمالی روی محیط زیست است بردارند. در این راستا قبل از ایجاد تجهیزات مدیریت سوخت مصرفی، یک ارزیابی سیستماتیک ایمنی و ارزیابی زیست محیطی متناسب با خطرات پیش رو بایستی انجام شود. البته قبل از عملیاتی شدن تسهیلات مدیریت سوخت مصرف شده، بر طبق ماده هشت نسخه های مفصل و به روز از ارزیابی زیست محیطی و ارزیابی ایمنی بایستی تدارک دیده شود. در خصوص اجرا نیز ماده 19 همه دولتهای عضو را ملزم می‌دارد تا چارچوب قانونی و اجرائی برای کنترل ایمنی مدیریت مصرف سوخت و پسماندهای هستهای تنظیم و ارائه کنند. ماده 32 تحت عنوان گزارش دهی، مسئولیت دولتها در احترام به حمایت و حفاظت از محیط زیست را مورد تاکید قرار داده است. این کنوانسیون نیز همانند کنوانسیون ایمنی هستهای نکات مطلوبی در خصوص توسعه پایدار زیست محیطی بالاخص در مواد 4 و 6 دارد. در این مواد رعایت الزامات زیست محیطی در مرحله جایابی، استقرار و فعالیت تاسیسات هستهای مطرح شده و انجام ارزیابی های زیست محیطی مورد تاکید قرار گرفته است. به طور کلی در چارچوب این کنوانسیون، حمایت از محیط زیست در مقابل تشعشات رادیواکتیو مستلزم انجام ارزیابی های زیست محیطی، انطباق طرح و ساختار تاسیسات هستهای با ملاحظات زیست محیطی، اتخاذ سیاستهای قانونی برای تضمین ایمنی هستهای و نهایتاً ارائه گزارشهای زیست محیطی دوره ای است. در کل به نظر می‌رسد «از آنجائی که همه مواد فنی کنوانسیونهای ایمنی هستهای، مثل پیش شرطهای عمومی‌ایمنی، جایابی برای استقرار تاسیسات مطروحه، طراحی و ساخت، ارزیابی ایمنی تاسیسات مدیریت پسماندهای رادیو اکتیو و سوختهای مصرفی شامل اشاره صریحی به محیط زیست میباشند»، (Tonhauser and jankowitsch-Prevor, 2006, 211) بنابراین می‌توان ادعا نمود یکی از اهداف اساسی این کنوانسیونها همان نیل به ایده توسعه پایدار زیست محیطی میتواند باشد. البته لازم به ذکر است که اسناد حقوق بیناللملل هستهای در مقایسه با اسناد حقوق بینالملل محیط زیست در خصوص انجام ارزیابی های زیست محیطی از قاطعیت کمتری برخوردار است. کنوانسیون ایمنی هستهای و کنوانسیون مشترک هر دو، طرفهای متعاهد را به انجام ارزیابی های زیست محیطی متعهد می‌سازند. در حالیکه اولی در خصوص زمان انجام ارزیابی ساکت است و دومی زمان آن را قبل از ساختن تاسیسات مدیریت پسماندهای هستهای یا تاسیسات مدیریت سوخت مصرفی می‌داند. به نظر می‌رسد اسناد حقوق بینالملل محیط زیست در خصوص انجام ارزیابی های زیست محیطی از قاطعیت بیشتری برخوردار است. برای مثال کنوانسیون اسپو مستلزم آن هست که چنین ارزیابی ها بایستی قبل از اتخاذ تصمیم توسط رکن ذیصلاح تجویز کننده فعالیت صورت گیرد. (OECD, 2010, 154) با وجود این، انجام ارزیابی های زیست محیطی مهمترین تاکید را در میان تعهدات زیست محیطی در کنوانسیونهای ایمنی هستهای به همراه دارد. 1-2: استانداردها و کدهای رفتاری آژانس بینالمللی انرژی اتمی در خصوص ایمنی هستهایعلاوه بر معاهدات بینالمللی الزام آور در حوزه ایمنی هستهای، تعدادی اسناد بینالمللی غیر الزام آور نیز از سال 1986 توسط آژانس بینالمللی انرژی اتمی تهیه شده است. (Pelzer, 2006, 75)استانداردهای آژانس الزامی نیستند لیکن در صورتی که کشورهای عضو تقاضای ارزیابی یا همکاری از آژانس داشته باشند، همکاری ها بر اساس این استانداردها انجام می شوند.(رکرک و دیگران، 1394، 23) مطابق با ماده 3 اساسنامه آژانس بینالمللی انرژی اتمی، آژانس مجاز به ایجاد و اتخاذ استانداردهای ایمنی برای حمایت از سلامتی و حداقل سازی خطرات هستهای برای حیات انسانها و اموال و تدارک زمینه های اجرای این استانداردها می‌باشد. در این راستا و در چارچوب اسناد آژانس ایمنی عبارت است از حمایت از مردم و محیط زیست در قبال خطرات رادیواکتیو و ایمنی تاسیسات و فعالیتهایی که منجر به خطرات رادیواکتیوته میشود. آن شامل ایمنی تاسیسات هستهای، ایمنی مدیریت پسماندهای رادیو اکتیو و ایمنی در حمل و نقل مواد رادیو اکتیو میشود. «اقدامات ایمنی شامل اقداماتی برای پیشگیری از وقوع حوادث هستهای و ترتیباتی برای کاهش آثار آنها در صورت وقوع میشود».(IAEA, 2006, 5) 1-2-1: استاندارهای ایمنی آژانس برای حمایت از افراد و محیط زیست در سال 2006 سند اصول ایمنی بنیادین توسط آژانس بینالمللی انرژی اتمی اتخاذ شد. سند مزبور که در بردارنده 10 اصل اساسی برای ایمنی هستهای می‌باشد، الزاماتی برای حمایت از محیط زیست در قبال تشعشات رادیواکتیو ایجاد می‌نماید. بر طبق مفاد این سند به منظور اینکه تاسیسات هستهای و فعالیتهای مزبور به نحوی انجام شوند که به عالی ترین سطح از ایمنی نائل شوند اقدامات زیر بایستی اتخاذ شود: 1) کنترل انتشار مواد رادیو اکتیو به محیط زیست 2) کاهش احتمال وقوع حوادثی که منجر به کاهش کنترل روی راکتورهای هستهای، واکنش چرخه هستهای، منابع رادیو اکتیو یا هر منبع رادیو اکتیو دیگر شود 3) کاهش آثار و تبعات چنین حوادثی در صورت وقوع در راستای نیل به اهداف مطروحه، این سند اصول ده گانه ای را ارائه می‌نماید که به عنوان اصول راهبردی این سند قلمداد می‌شوند. اصل هفت این اصول ده گانه مقرر می‌دارد که با تاسی از تعریف کمیسیون برونتلند از توسعه پایدار و لزوم رعایت منافع نسلهای آتی مقرر می‌دارد، محیط زیست حال و آتی بایستی در مقابل خطرات رادیواکتیو مورد حمایت واقع شود. آژانس بینالمللی انرژی اتمی بایستی این اصل را در اقداماتش رعایت نماید. به هر صورت این اصل در خصوص کشورهای عضو الزام آور نیست و آن صرفاً پیشنهادات غیر الزام آور قلمداد میشود. با وجود این حاکی از اهمیت حفاظت از محیط زیست در چارچوب آژانس بینالمللی انرژی اتمی می‌باشد. 1-2-2: کد رفتاری ایمنی راکتورهای تحقیقاتی[7] کد رفتاری ایمنی راکتورهای تحقیقاتی یک سند حقوقی غیر الزام آور است، که در آن بیش از سایر کنوانسیونهای مرتبط با ایمنی هستهای از مسائل زیست محیطی یاد شده است. در ماده 4 آن که در بردارنده هدف این کد رفتاری است آمده است که هدف این کنوانسیون کسب و حفظ سطح بالائی از ایمنی در راکتورهای تحقیقاتی در سرتاسر جهان از طریق ارتقاء اقدامات ملی و همکاریهای بینالمللی متناسب و ایمن است. در ماده 11 این کدرفتاری به تاسیس یک رکن کنترلی اشاره شده است که مسئول تنظیم مسائل ایمنی و حمایت از محیط زیست در قبال مخاطرات رادیواکتیو می‌باشد.فراتر از آن ماده 16 با اشاره به زمان بندی کنارگذاری راکتورهای تحقیقاتی عنوان می‌دارد بایستی گزینه های احتمالی و همچنین تاثیرات زیست محیطی این عملیات ملحوظ باشد. به موجب ماده 20 این کد رفتاری، قوانین و مقررات ایجاد شده توسط دولت یا رکن کنترلی بایستی مقرر دارد که میزان انتشار مواد رادیو اکتیو به محیط زیست، در محدود دوزهای ملی مجاز بوده و به لحاظ منطقی در پایین ترین حد ممکن باشد. در این راستا دولتها بایستی راهنمائی هائی در حمایت از محیط زیست در قبال تاثرات مضر تشعشات رادیو اکتیو تدارک ببینند. در قالب این کد رفتاری سازوکار دیگری نیز تحت عنوان سیستم عملیاتی پیش بینی شده است که به موجب ماده 28 بایستی در قابل هر گونه راهنمائی که توسط رکن تنظیمی در ارتباط با حمایت از محیط زیست در قبال آثار مضر تشعشات رادیو اکتیو تدارک دیده میشود جوابگو باشد. این نهاد نیز براساس مفاد ماده 30 بایستی روشهای مناسب، برای ارزیابی تاثیر ایمنی احتمالی راکتورهای تحقیقاتی روی محیط زیست ایجاد، اجرا و حفظ نماید. فراتر از آن این نهاد بایستی براساس ماده 35 یک برنامه کناره گذاری جامع برای تاسیسات هستهای و ارزیابی تاثیر زیست محیطی به منظور ارزیابی و تائید توسط رکن کنترلی مقدم بر آغاز برنامه های کناره گذاری تدارک ببیند. 1-2-3:مقررات آژانس برای انتقال ایمن مواد رادیو اکتیو[8]:این مقررات ایمنی غیر الزام آور رهنمودهائی برای حمایت از محیط زیست در طول فرایند حمل و نقل مواد رادیو اکتیو فراهم می‌سازند. این مجموعه قواعد ناظر بر جابجائی جهانی تمامی انواع مواد رادیواکتیو نظیر سوختهای مصرفی و پسماندهای هستهای در همه اشکال ممکن حمل و نقل از طریق هوا، دریا و زمین میشود. بر طبق بند 104 این کد رفتاری، یکی از اهداف این کنوانسیون حمایت از محیط زیست در قبال تاثیرات رادیواکتیو در طول حمل و نقل مواد رادیو اکتیو می‌باشد. در موقع بروز حوادث هستهای در طول حمل و نقل مواد رادیو اکتیو، مقررات ضروری که توسط مراجع ملی و سازمانهای بینالمللی تصویب میشود، بایستی در حمایت از محیط زیست اعمال شود. البته اقدامات ضروری بایستی در خصوص ایجاد سایر مواد خطرناک که ممکن است ناشی از واکنش میان اجزاء محموله و محیط زیست باشد نیز مورد لحاظ قرار گیرد. در بند 110 زیر عنوان اقدامات لازم در خصوص محموله های آلاینده و نشتی آمده است که در مواقع ضروری بایستی اقدامات اضافی برای حمایت از محیط زیست در انطباق با مقررات ایجاد شده توسط مرجع صالح برای متوقف سازی یا حداقل سازی چنین صدمات و نشتهائی صورت گیرد. 1-2-4: کد رفتاری ناظر بر ایمنی و امنیت مواد رادیو اکتیو[9]کد رفتاری در خصوص ایمنی و امنیت منابع رادیو اکتیو بوسیله شورای حکام آژانس بینالمللی انرژی اتمی در 8 سپتامبر 20.0 تصویب شده است. این کد رفتاری برای اولین بار توامان رژیم ایمنی هستهای و رژیم امنیت هستهای را مورد لحاظ قرار داده که یک «فرایند ارزیابی دوره ای غیر رسمی»[10] نیز دارد. براساس مقدمه این کد رفتاری، دولتهای عضو با تائید نیاز به حمایت از محیط زیست در قبال آثار مضر حوادث هستهای احتمالی یا عمدی این کد رفتاری را تهیه نموده اند. در ماده 2 تحت عنوان قلمرو و اهداف مقرر شده است که این مجموعه قواعد در خصوص مواد رادیو اکتیوی که ممکن است یک خطر مهم برای محیط زیست دربرداشته باشد اعمال میشود. در ماده 5 یکی از اهداف این کد رفتاری پیشگیری از دسترسی غیر مجاز، سرقت یا انتقال غیر مجاز منابع رادیو اکتیو، به منظور کاهش آثار مضر حوادث احتمالی یا عمدی چنین منابعی به محیط زیست می‌باشد. در ماده 7 زیر عنوان اصول اساسی نیز آمده است که کلیه دولتها بایستی در حمایت از محیط زیست اقدامات ضروری مناسب برای تضمین اینکه منابع رادیو اکتیو در محدوده سرزمین، یا تحت صلاحیت یا کنترلش در طول عمر مفیدشان و در پایان عمر مفیدشان به نحو صحیح مدیریت شده و به طور ایمن مورد حمایت قرار گرفته است بردارند. بر طبق ماده 19 کشورهای متعهد بایستی قوانین و مقراتی برای حمایت از زیست در قبال تاثیرات مخرب تشعشات ناشی از مواد رادیواکتیو داشته باشد. بر طبق ماده 20 این کد رفتاری نیز تحت عنوان «رکن کنترلی» هر کشوری بایستی تضمین نماید که رکن کنترلی ایجاد شده توسط قوانینش، بنا به مورد، اختیار ارائه اطلاعات ضروری به منظور حمایت از محیط زیست برای هر شخص یا عموم با مجوز لازم را داشته باشد. در خصوص کدهای رفتاری و استانداردهای آژانس مطروحه در بالا می‌توان اظهار داشت که آنها تنها به عنوان رهنمودهائی برای کشورها تلقی میشود؛ چرا که تصویب آنها توافق سیاسی و فنی ناشی از مشاوره با نهادهای دولتی و تخصصی است بدون اینکه جنبه الزام آور داشته باشد. از این رو به نظر می‌رسد استانداردهای ایمنی در چارچوب آژانس عمدتاً مبتنی بر رعایت داوطلبانه بوده دولتها صلاحدیدی نامحدود در خصوص تشخیص موازنه میان موازین ایمنی و منافع اقتصادی دارند. علی رغم ماهیت توصیه ای مقررات آژانس در زمینۀ ایمنی فعالیت ها و تأسیسات هسته ای، بسیاری از دولت های عضو داوطلبانه و اختیاری، آن مقررات را در مورد تأسیسات و فعالیت های هسته ای تحت صلاحیت و حاکمیت خود به اجرا گذاشته اند.(رضائی پیش رباط، 1392، 20) اجباری شدن استانداردهامی تواند به یکسان سازی و ارتقاء سطح ایمنی در کشورهای عضو منجر شود. (رکرک و دیگران، 1394، 28) به هر حال در کدهای رفتاری و استانداردهای تنظیمی آژانس نیز به دفعات از لزوم رعایت ملاحظات زیست محیطی در روند کاری ایمنی هستهای یاد شده است و هدف اصلی آنها، ارائه راهکارهای مطلوب برای حمایت از محیط زیست بدون ایجاد محدودیت در استفاده از مواد رادیو اکتیو است. هر چند که این اسناد بیشتر جنبه راهنمائی دارند ولی صرف درج لزوم رعایت قواعد زیست محیطی در این گونه اسناد حاکی از دغدغه زیست محیطی آژانس در حوزه ایمنی هستهای می‌باشد. به طور کلی به نظر می‌رسد اسناد حقوقی ناظر به ایمنی هستهای، بالاخص کنوانسیونهای ایمنی هستهای، به نحو کافی به مقوله توسعه پایدار زیست محیطی توجه داشته و به نحوی تهیه و تنظیم شده اند که یکی از اهداف اصلی یا جنبی همه آنها تضمین ملاحظات زیست محیطی است. شاید یکی از دلایل این مساله همزمانی طرح مقوله توسعه پایدار در حقوق بینالملل در دهه 1980 و آغاز انعقاد معاهدات مربوط به ایمنی هستهای در گستره حقوق بینالملل در این دوره می‌باشد. با این حساب به لحاظ نظری توسعه پایدار زیست محیطی از زوایه ایمنی هستهای با چالش زیادی مواجه نیست. 2: جایگاه حقوق محیط زیست در حادثه فوکوشیمااگر انرژی هستهای قرار است نقش مثبتی در فرایند نیل به توسعه پایدار زیست محیطی بازی کند، بایستی علاوه بر توسعه هنجاری، عملاً تاثیرات زیست محیطی آن حتی در موارد تصادفی در پایین ترین حد ممکن باشد. این بدین معنی است که «احتمال وقوع حوادث شدید منجر به انتشار تشعشات هستهای بایستی در حد خیلی پایین نگه داشته شده و آثار چنین مواردی کاملاً محدود شود. در این راستا می‌بایست هم سیستم پیشگیری از تصادف ارتقاء یابد و هم آثار حوادث هستهای کاهش یابد»(NEA, 2000, 37). حوادث هستهای تا به امروزه پدیده ای بوده است که علیرغم پیشرفتهای تکنولوژیک هر دوره، به دفعات رخ داده و منجر به انتشار مواد رادیو اکتیو به محیط زیست شده است. حادثه هسته ای، وضعیتی است که به واسطه رها شدن حجم زیادی از مواد رادیواکتیو باعث اختلال شدید در نظم و تعادل سیستم ها و ایجاد آثار سوء گسترده مالی، انسانی و زیست محیطی در محل و محیط پیرامون می گردد.(بهربرو دیگران، 2015، 5) جامعه بینالمللی در خصوص استفاده از انرژی هستهای با حوادث تلخی مواجه بوده که هر کدام تاثیرات قابل توجهی بر محیطی زیست، افکار عمومی و روند توسعه انرژی هستهای داشته است. حادثه تری مایل آیلند در قلمرو ایالات متحده آمریکا در 1979، حادثه چرنوبیل در قلمرو کشور شوروی سابق در سال 1986 و حادثه فوکوشیما در سال 2011 مهمترین آنها بوده است.امروزه همه نیروگاه های هسته ای طوری طراحی، ساخته ومدیریت می شوند که از نشت رادیولوژیک ، حتی در زمان وقوع سوانح طبیعی، حوادث در بهر ه برداری واقدامات تروریستی، جلوگیری شود. ( عاملی زمانی، 1385، 10) توضیح اینکه بر طبق معیار طبقه بندی اندازه حادثه هستهای بینالمللی[11]آژانس بینالمللی انرژی اتمی، شدت زیست محیطی و بهداشتی پیشامدها و حوادث هستهای از درجه 1 تا درجه 7 طبقه بندی میشود. از درجه 1 تا3 تحت عنوان پیشامد هستهای و از 4 الی 7 تحت عنوان حادثه هستهای یاد میشود. سطح حادثه تری مایل آیلند 5 و سطح حوادث چرنوبیل و فوکوشیما 7 بوده است.[12] البته لازم به ذکر است که آثار حواث هستهای نه تنها به مقدار رادیو اکیتو منتشره به محیط زیست بستگی دارد؛ بلکه به عواملی نظیر طول عمر مواد رادیو اکتیو منتشره، نوع انتشار به اتمسفر یا رودخانه، شرایط آب و هوایی منطقه و تراکم جمعیت در منطقه نیز بستگی دارد. (El-Hinnawi, 2011, 36) در میان کشورهای جهان، ژاپن بیشترین تعداد پیشامدهای هستهای را در سیستم رتبه بندی اندازه حوادث هستهای با 5 حادثه هستهای داشته است. (Bertero, 2001, 6) اما در این میان فوکوشیما مهمترین و شدیدترین آنها بوده است. برخلاف دو حادثه هستهای مهم قبلی( تری مایل آیلند و چرنوبیل) که ناشی از خطای انسانی و ضعف طراحی راکتورها بود، حادثه فوکوشیما بوسیله بلایای طبیعی شروع شد. زمین لرزه «توهوکو»[13] در مقیاس 9 ریشتر در سواحل شمال شرقی ژاپن به همراه سونامی با ارتفاع 12 متر در بعد از ظهر 11 مارچ 2011 به نیروگاه هستهای «دای– ایچی» فوکوشیما[14] صدمات شدیدی وارد کرد که منجر به انتشار مواد رادیو اکتیو در محیط زیست شد. اگرچه با وقوع زمین لرزه، راکتورهای هستهای نیروگاه فوکوشیما به طور اتوماتیک از فعالیت خارج شد، ولی به دلیل قطع برق پمپهای خنک کننده راکتورها، آب موجود در راکتورها تبخیر شد و متعاقب وقوع یک انفجار هیدروژنی هسته راکتور ذوب شد. این مساله در نهایت سبب سرایت و اشاعه مقدار زیادی از مواد رادیواکتیو در محیط زیست شد.(مجلس شورای ملی ژاپن، 1395، 11) از حادثه فوکوشیما به عنوان بزرگترین مورد انتشار بشری مواد رادیو اکتیو به محیط زیست دریائی یاد میشود. (Schiermeier,2011,145-146) انتشار بیش از 30 ایزوتوپ رادیو اکتیو به اتمسفر، آلودگی آبهای زیر زمینی و آب اقیانوس آرام، باران هستهای در اقیانوس آرام شمالی، آلودگی محصولات کشاورزی و دریائی همگی ناشی از این حادثه هستهای میباشند. (Rosen,2012,10) در جریان حادثه فوکوشیما، مقدار آب رادیو اکتیو (آب آلوده)که بعد از خنک کردن راکتور به دریا بازگردانده شد هزاران تن بود که مسلماً تاثیرات زیست محیطی به همراه خواهد داشت. (Bertero, 2001, 6)این آلودگی میتواند جنبه فرامرزی داشته و از طریق جریانهای دریائی و بادهای اتمسفری به سواحل سایر کشورها نیز برسد. (Buck and Upton, 2012, 2) این حادثه یک شوک شدید بر پیکر صنعت برق هسته ای وارد کرد و به میزان اعتماد مردم به ایمنی این تاسیسات آسیب جدی زد.(بهربرو دیگران، 2015، 1) دو تفکر نسبتاً جدید مورد توجه قرار دارد. یکی مدیریت ایمنی پیش فعال و دیگری مدیریت ایمنی انعطاف پذیر. در بحث اول مدیریت ایمنی، قبل از اینکه حادثه ای رخ دهد سیستم ایمنی آن را پیش بینی می کند. در مبحث دوم، سیستمهای ایمنی به گونه ای طراحی می شوند که در مقابله با شرائط خاص به صورت انعطاف پذیر بتوانند عمل نمایند. (رکرک و دیگران، 1394،25)علیرغم اینکه تلاشهای زیادی در راستای ارتقاء ایمنی هستهای تا به امروز صورت گرفته و طرحهای جدید از راکتورهای هستهای ایجاد شده است ولی حادثه فوکوشیما نشان داد باز هیچ تضمینی برای پیشگیری از وقوع حوادث هستهای وجود ندارد. بررسیها نشان می دهد که راکتورهای حادثه فوکوشیما برای شرایط عادی ایمن بودند ولی لازم بود برای شرایط خاص اضطراری نظیر سیل و زلزله نیز ایمنی داشته باشند. (دبیرخانه برنامه ملی آینده نگاری در حوزه انرژی،1395،16) حادثه فوکوشیما براساس اندازه حادثه هستهای بینالمللی[15]آژانس بینالمللی انرژی اتمی، همچون چرنوبیل در خطرناکترین سطح ممکن، سطح هفت مبنی بر وقوع حادثه ای که منجر به انتشار مواد رادیو اکتیو همراه با تاثیرات منفی گسترده روی سلامتی و محیط زیست میشود می‌باشد.[16] (Buongiorno, 2011, 3) در جریان این حادثه محیط زیست آلوده شد و مردم در معرض خطر تشعشات مواد رادیو اکتیو برای سالیان آتی خواهند بود. (International Physicians for the Prevention of Nuclear War, 2011, 20) مهمترین درسی که از این حادثه می‌توان گرفت این است که اهمیتی ندارد یک کشور در چه سطح تکنولوژیکی قرار دارد، برنامه ریزی برای مقابله تمام عیار با حوادث هستهای غیر ممکن است. (Vancko, 2011, 3)در تائید این ادعا «گروه تحقیقاتی دانشگاه اوم آی تی تخمین زده اند که به فرض رشد قابل توجه انرژی هستهای از سال 2005 تا 2055، حداقل چهار حادثه هستهای جدی در آن دوره رخ خواهد داد». (Kuan, 2011, 8) اگرچه آلودگی زیست محیطی فوکوشیما کمتر از چرنوبیل بود به نظر می‌رسد که حادثه فوکوشیما نکات آموزنده زیادتری در خصوص ناکارآمدی سیستم ایمنی هستهای موجود در برداشت: چرا که اولاً حادثه فوکوشیما نه در یک کشور سطح پائین و بدون تکنولوژی ایمنی هستهای بلکه در یک کشور کاملاً پیشرفته و برخوردار از تکنولوژی هستهای بالا صورت گرفت. ثانیاً اندازه و طول دوره حادثه بی سابقه بوده است، چهار راکتور به شدت صدمه دیده بودند و حداقل سه هفته طول کشید که مهندسین هستهای بتوانند آن را کنترل نمایند. به طور کلی حادثه فوکوشیما نشان داد که محاسبات ایمنی هسته ای این نیروگاه برای تحمل شدت حادثه سونامی ناکافی بوده است.(رضائی، 1392،1) از نظام ایمنی هسته ای ژاپن انتظار می رفت، نقش رهبری را در حادثه فوکوشیما ایفا کند. با این حال، نظام ایمنی هسته ای ژاپن آمادگی حادثه ای در این ابعاد را نداشت و نتوانست کاری از پیش ببرد. (مجلس شورای ملی ژاپن، 1395، 16) گزارش رسمی کمیسیون مستقل بررسی حادثه هسته ای فوکوشیما اذعان دارد که ساکنان منطقه آسیب دیده همچنان درگیر تأثیرات و پیامدهای این حادثه هستند. آنها همچنان نگرانیها و دلمشغله های جدی، از جمله تأثیرات قرار گرفتن در معرض آلودگی گسترده زیست محیطی را پیشروی خود دارند. برای پاکسازی و ازسرگیری فعالیتهایی که برای بازسازی این جوامع لازم و ضروری هستند، هیچ پیش بینی نمی توان انجام داد. کمیسیون به این جمع بندی رسیده است که دولت ژاپن و سازمانهای نظارتی کاملاً متعهد و پایبند به حمایت از سلامت و ایمنی عمومی نبودند؛ و در جهت حمایت از سلامت ساکنان و بازگرداندن رفاه به آنان هیچ اقدام و تلاشی صورت نداده اند.(مجلس شورای ملی ژاپن، 1395، 18) انرژی هستهای پتانسیل این را دارد که در میان کلیه منابع انرژی کمترین تاثیر زیست محیطی مربوط به چرخه انرژی را داشته باشد؛ مشروط بر اینکه یک راه حل مناسب بلند مدت بتوان برای ایمنی هستهای پیدا شود. اما با توجه به اینکه تحقیقات صورت گرفته نشان می‌دهد که ابعاد ایمنی نسلهای حاضر و آتی راکتورهای هستهای امیدوارکننده نیست، و انرژی هستهای همچنان با مشکل اساسی در حوزه ایمنی مواجه است،(Netzer And Steinhilber ,2011 ,13) رژیم ایمنی هستهای مندرج در کنوانسیونهای ایمنی هستهای و اصول راهنمای آژانس، نتوانسته جلوه عینی یافته و از وقوع حوادث هستهای با میزان تاثیرگذاری قابل توجه روی محیط زیست پیشگیری کند. به عبارت دیگر حقوق هسته ای شروع به حمایت از محیط زیست نموده است ولی آن در ابتدای راه خود قرار دارد (Emmerechts, 2012, 5).بنابراین به طور کلی به لحاظ نظری و عملی توسعه پایدار زیست محیطی جایگاه متفاوتی در حقوق بینالملل هستهای از زاویه ایمنی هستهای دارد. اگرچه به لحاظ نظری پیشرفت قابل قبولی در جایگاه توسعه پایدار در اسناد بینالمللی صورت گرفته و همسوئی لازم میان حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهای شکل گرفته، اما عملاً به دلیل تاثیرات قابل توجه حوادث هستهای روی محیط زیست و در بستر تکنولوژی موجود انرژی هستهای نتوانسته الزامات زیست محیطی را تضمین نماید. نتیجه مهم حادثه فوکوشیما توجه هر چه بیشتر به اهمیت حیاتی استقلال ، مدیریت و ساختار قوی نظام ایمنی هسته ای است.(بهربر و دیگران، 2015، 10) این در حالی است که به زعم کمیسیون مستقل بررسی حادثه هسته ای فوکوشیما از میان تمامی مسائل مربوط به حادثه فوکوشیما، معضل آلودگی محیط زیست معضلی است که کمترین توجه به آن صورت گرفته است.(مجلس شورای ملی ژاپن، 1395، 42) 3: تلاش برای سازش حقوق بین الملل انرژی هستهای با حقوق بینالملل محیط زیست با وجود ناپایداری عملی فعلی انرژی هستهای، آن همچنان سهم قابل توجهی در تامین انرژی در سطح جهان دارد و کشورهای زیادی بالاخص از گروه کشورهای در حال توسعه خواهان دسترسی به این منبع انرژی میباشند. این بدین معنی است که بایستی حقوق بینالملل در شرایط فعلی نیز بتواند زمینه های تضمین ملاحظات زیست محیطی در حوزه انرژی هستهای را فراهم سازد. بر طبق اصل جلوگیری بایستی همواره تلاش نمود آثار زیست محیطی را از بین برد یا به حداقل رساند. در چنین وضعیت بینالمللی که روز به روز بر اقبال جامعه بینالمللی در استفاده از انرژی هستهای افزوده میشود، گرچه نمی‌توان به طور کلی تاثیرات منفی حوادث هستهای را از بین برد ولی می‌توان حداقل آثار زیست محیطی منفی توسعه بخش انرژی هستهای را کاهش داد. حادثه فوکوشیما فرصتی برای تدارک انرژی به روش پایدار در سراسر جهان فراهم ساخته است. پاسخ های کشورهای مختلف به حادثه فوکوشیما یک حقیقت بارز در خصوص حقوق بینالملل انرژی هستهای و قابلیت باز تعریف آن دارد. حقوق بینالملل انرژی هستهای در ارتباط با تضمین نیل به توسعه پایدار زیست محیطی در حوزه ایمنی هستهای، علیرغم یک سری قواعد و مقررات در حال تکوین، به لحاظ عملی با مشکل مواجه است. اگر از فجایع هستهای فوکوشیما به عنوان یک فرصتی برای بازاندیشی در خصوص جایگاه و کارکرد حقوق بینالملل انرژی هستهای استفاده نشود، آن تبدیل به فرصت سوزی خواهد شد. در این راستا بایستی اهداف حقوق بینالملل انرژی هستهای به نحوی تعدیل شود که تاکید بیشتری روی تضمین پایداری زیست محیطی داشته باشد. حادثه فوکوشیما سوالات زیادی در خصوص نحوه تعامل حقوق بینالملل محیط زیست و حقوق بینالملل هستهای مطرح نمود و برخی کشورها را به فکر بازنگری در حقوق هستهای و سیاستهای انرژی هستهای خود بالاخص در خصوص موضوعات ایمنی هستهای انداخت. (NEA, 2017, 14) واکنشها به حادثه فوکوشیما، در سراسر جهان متفاوت بوده است. این واکنش ها از تعطیلی و کنارگذاری نیروگاههای هستهای تا ادامه سیاستهای هستهای سابق بدون اعمال تغییرات را در بر می‌گیرد. در این راستا گزارش دولت ژاپن به کنفرانس وزرای آژانس بینالمللی انرژی اتمی در خصوص حادثه فوکوشیما میتواند قابل توجه باشد. این گزارش حاوی 5 نکته اصلی برای انطباق هر چه بیشتر صنعت هستهای با توسعه پایدار زیست محیطی است که میتواند در تامین پایداری زیست محیطی در حوزه انرژی هستهای مفید واقع شود:
اصول کلی حقوق بینالملل محیط زیست میتواند برای نیل به پایداری زیست محیطی در حوزه انرژی هستهای راهکارهائی فراهم سازد. Emmerechts, 2012, 27) (تعهد به انجام ارزیابی های زیست محیطی، اصل اقدامات احتیاطی، اصل اقدامات پیشگیرانه و اصل همکاری در راستای تضمین نیل به توسعه پایدار زیست محیطی در حوزه توسعه صنعت انرژی هستهای، می‌توانند بهترین رهنمود را فراهم سازند. انجام ارزیابی های زیست محیطی بهترین شیوه برای عملیاتی نمودن قواعد هنجاری محیط زیست می‌باشد. بر طبق قواعد حقوق بینالملل محیط زیست بالاخص در پرتو یافته های دیوان بینالمللی دادگستری در قضایای گابچیگوو ناگیماروس[17] و کارخانه های خمیر کاغذ[18]، ارزیابیهای زیست محیطی می‌بایست قبل از شروع اجرای پروژه های هستهای، به طور دقیق، علمی‌و دوره ای از تاثیرات احتمالی فرایندهای توسعه بخش انرژی هستهای روی محیط زیست صورت گیرد. در صورتی که نتایج این ارزیابی با قاطعیت علمی حاکی از تاثیرات منفی شدید روی محیط زیست باشد، قطعاً می‌بایست به دلیل ناپایداری مطلق زیست محیطی انرژی هستهای از انجام پروژه مزبور پیشگیری نمود. اما در صورتی که این ارزیابی ها حاکی از تاثیرات جزئی روی محیط زیست باشد، بر طبق اصل اقدامات پیشگیرانه می‌بایست در چارچوب مدیریت ایمنی هستهای گامهای مناسبی برای کاهش و حداقل سازی آثار زیست محیط حاصله صورت داد. در صورتی هم که از طریق انجام ارزیابی های زیست محیطی نتوان به نتایج قاطع علمی در خصوص تاثیرات انرژی هستهای روی محیط زیست رسید، در این صورت اصل اقدامات احتیاطی میتواند کارگشا باشد. بر طبق اصل اقدامات احتیاطی، به عنوان یک قاعده عرفی و معاهده ای حقوق بینالملل محیط زیست، عدم قطعیت علمی در خصوص تاثیرات زیست محیطی منفی انرژی هستهای نبایستی دلیلی برای عدم اتخاذ اقدامات مثبت در حفاظت از محیط زیست باشد. این در حالی است که همواره «دانش زیست محیطی ما ناقص است».(International Physicians for the Prevention of Nuclear War, 2011,41) بنابراین براساس اصل اقدامات احتیاطی، عدم قطعیت علمی در خصوص احتمال وقوع حوادث هستهای نبایستی عاملی برای تجویز فعالیتهای هستهای شود. در این خصوص مسئولیت اثبات انجام ارزیابی های زیست محیطی کاملاً علمی و استفاده از بهترین تکنولوژی موجود بر عهده صنعت هستهای می‌باشد. بنابراین در صورت بروز تردید در خصوص تاثیرات زیست محیطی توسعه انرژی هستهای، تعارض موجود میان بخش توسعه و حفاظت از محیط زیست بایستی به نفع حفاظت از محیط زیست حل شود. در کلیه مراحل مطروحه در بالا ارائه کمک توسط بازیگران بینالمللی بر مبنای اصل همکاری و در راستای حل معضلات زیست محیطی قابل تصور است. یکی از جنبه های این همکاری در زمینه بهترین تکنولوژی موجود است. استفاده از بهترین تکنولوژی موجود[19] مستلزم انتقال آخرین تکنولوژی موجود از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه است. ارتقاء کارائی انرژی، اجرای ارزیابی های زیست محیطی، اتخاذ اقدامات پیشگیرانه و ... مستلزم توانایهای فنی بالاست که در برخی موارد کشورهای در حال توسعه فاقد آن میباشند. در پرتو ماده 4 معاهده عدم گسترش، استفاده صلح آمیز از انرژی هستهای حق کلیه کشورهاست و بایستی در راستای تحقق مفاد آن بهترین تکنولوژی موجود به صورت سازمان یافته (از طریق سازمانهای بینالمللی نظیر آژانس بینالمللی انرژی اتمی) و یا به صورت موردی (توسط دولتهای هستهای) به کشورهای فاقد پتانسیلها و امکانات لازم برای توسعه پایدار صنعت انرژی هستهای انتقال داده شود. نتیجه گیری در چارچوب سیستم ایمنی هستهای روند توسعه هنجاری در زمینه نیل به توسعه پایدار زیست محیطی آغاز شده است و سازگاری قابل توجهی با اصول حقوق بینالملل توسعه پایدار در این حوزه به چشم می‌خورد. اما به لحاظ عملی مشخص است در پرتو واقعیتهای عینی موجود، انرژی هستهای با اتکاء بر تکنولوژی هستهای موجود هنوز با الزامات حقوق بینالملل توسعه پایدار سازگار نمی‌باشد. حادثه فوکوشیما نشان داد که حتی پیشرفته ترین کشورهای نیز تا به امروز نتوانسته اند رعایت الزامات توسعه پایدار مندرج در اسناد بینالمللی را در عمل تضمین نمایند. بنابراین اگرچه در طول این نیم قرن حقوق بینالملل هستهای و حقوق بینالملل محیط زیست به لحاظ هنجاری هر دو در یک راستا توسعه های قابل توجهی یافته اند، ولی تاثیرات به نحوی نبوده است که بتوان عنوان داشت که محیط زیست عملاً به طور کارآمد توسط حقوق بینالملل هستهای مورد حمایت واقع شده است. حادثه فوکوشیما نشان دارد خلاء قابل توجهی در جایگاه نظری و عملی توسعه پایدار زیست محیطی در حوزه حقوق انرژی هستهای وجود دارد. با وجود این نبایستی به آینده پایداری زیست محیطی انرژی هستهای خیلی هم بدبین بود. نکته مثبت و امیدوارکننده حادثه فوکوشیما این بود که علیرغم اینکه به لحاظ شدت حادثه هستهای حوادث چرنوبیل و فوکوشیما هر در در سطح هفت قرار دارند ولی حجم آثار زیست محیطی فوکوشیما، به نسبت حادثه چرنوبیل محدود بود و دولت ژاپن در حادثه فوکوشیما به نسبت دولت شوروی سابق در حادثه چرنوبیل موفق تر عمل نموده بود. بنابراین تکنولوژی ایمنی هستهای اگرچه کاملاً نتوانسته از وقوع حوادث هستهای جلوگیری کند ولی توانسته تا حدودی از آثار زیست محیطی منفی آن بکاهد. بنابراین در بستر این واقعیت که انرژی هستهای همچنان مورد اقبال بسیاری از کشورها اعم از توسعه یافته و در حال توسعه در تامین انرژی مورد نیاز جامعه صنعتی شان می‌باشد و با درک اهمیت تکنولوژی برای کنترل آثار زیست محیطی حوادث هستهای، به منظور کاهش آثار حوادث هستهای و استفاده از روشهای ایمن برای فعالیت راکتورهای هستهای، از یک سو بایستی اصول بنیادین حقوق بینالملل محیط زیست در چارچوب حقوق بینالملل هستهای به نحو مطلوبی عملیاتی شود و از سوی دیگر انتقال تکنولوژی از کشورهای هستهای به کشورهای غیر هستهای بر طبق ماده 4 معاهده عدم گسترش صورت گیرد.
منابع:
10. Mandula, Jiri, (2009), Nuclear Power: Status and Trends, IAEA. 11. Netzer, Nina and Jochen Steinhilber,(2011),The end of nuclear energy? International perspectives after Fukushima, (EDS.). 12. Omoto, Akira, (2003), Nuclear Energy and Sustainable Development, International Atomic Energy Agency. 13. Pelzer, Norbert, (2006), Learning the hard way: Did the lesson taught by the Chernobyl nuclear accident contribute to improving nuclear law, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period. 14. Rautenbach, Johan and others, (2006), overview of the international legal framework governing the safe and peaceful uses of nuclear energy- some practical steps, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period. 15. Rosen, Med. Alex, (2012), Effects of the Fukushima nuclear meltdowns on environment and health, University Clinic Düsseldorf, Department of General Pediatrics, March 9th. 16. Schiermeier, Quirin, (2011),»Radiation Release Will Hit Marine Life,«Nature, vol. 472. 17. Suzuki, Tatsujiro, (2011), The Fukushima Nuclear Accident: Lessons learned (so far) and possible implications, Dorothy Hodgkin Lecture the 59th Pugwash Conference on Science and World Affairs, Berlin, July 3. 18. Tonhauser, Wolfram and Odette jankowitsch-Prevor, (2006) , the joint convention on the safety of spent fuel management and on the safety of radioactive waste management, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period 19. Vancko, Ellen, (2011),The Impact of Fukushima on the US Nuclear Power Industry Nuclear Energy and Climate Change Project Manager Union of Concerned Scientists. 20. Walt ,Rechtsan and Berthold Moser,( 2006)The IAEA conventions’ on early notification of a nuclear accident and on assistance in the case of a nuclear accident or radiological emergency, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period
Documents
[1] - بیشترین راکتورهای فعال به ترتیب متعلق به کشورهای ایالات متحده آمریکا(104)، فرانسه(58) و ژاپن(54) می باشد. میزان برق هستهای تولید شده در این کشورها که در مقامهای اول تا سوم نیز قرار دارند به ترتیب 101 گیگاوات، 63 گیگاوات و 47 گیگاوت می باشد. تعداد نیروگاههای در حال ساخت نیز 67 می باشد که بیشترین آنها به ترتیب به کشورهای چین(28)، روسیه (11) و هند (6) اختصاص دارد. See: IAEA, Nuclear Power Reactors in the World, Reference Data Series No. 2, 2017 Edition, pp.65-66. [2] - Convention On Early Notification Of A Nuclear Accident,1986 (Infcirc/335) [3] - Convention On Assistance In The Case Of A Nuclear Accident Or Radiological Emergency, 1986 (Infcirc/336) [4] - Convention On Nuclear Safety,1994 (Infcirc/449) [5] - Joint Convention on the Safety of Spent Fuel Management and On the Safety of Radioactive Waste Management, 1997. [7] - Code Of Conduct On The Safety Of Research Reactors, 2004, (Iaea/Codeoc/Rr/2006) Available At: www.Iaea.Org/.../Researchreactors/Conduct.Html Last visited on 24/12/2017.In cache [8] - IAEA, Regulations for the Safe Transport of Radioactive Material, No. Ts-R-1 (2009 Edition) Available At: Www-Pub.Iaea.Org/Mtcd/.../Pub1225_Web.PdfVergelijkbaar last visited on 24/12/2017. [9] - Code of Conduct on the Safety and Security of Radioactive Sources Available At: Www-Pub.Iaea.Org/Mtcd/Publications/Pdf/Code-2004_Web.Pdf last visited on 24/12/2017. [10] - Informal Peer Review Process [11] -International Nuclear Event Scale (INES), [12] - Available at: http://www-ns.iaea.org/tech-areas/emergency/ines.asp last visited on 24/08/2017. [13] -Tohoku [14] - Fukushima Daiichi Nuclear Power Plant [15] -International Nuclear Event Scale (INES) [16] -در صنعت هسته ای یک مقیاس بین المللی رویدادهای هسته ای در سال 1990 برای برقراری ارتباط و استاندارد کردن گزارش دهی حوادث هسته ای به مردم مطرح شد. این مقیاس از صفر برای یک رویداد بدون اهمیت ایمنی تا 7 برای یک "حادثه بزرگ" مانند چرنوبیل می باشد.تری مایل آیلند، به عنوان یک "حادثه با خطر خارج از سایت"هر چند هیچ آسیبی برای کسی در پی نداشت در رده 5 این مقیاس قرار می گیرد و حادثه فوکوشیما نیز در رده 7 قراردارد.(رکرک و دیگران، 1394، 27) [17] I.C.J, Case Concerning the Gabcikovo-Nagymaros Project (Hung. v. Slovak.), 1997. [18] - I.C.J, Pulp Mills on the River Uruguay (Argentina v. Uruguay), 2006.
[19] -Best Available Technology(BAT) | ||
| مراجع | ||
|
منابع:
10. Mandula, Jiri, (2009), Nuclear Power: Status and Trends, IAEA.
11. Netzer, Nina and Jochen Steinhilber,(2011),The end of nuclear energy? International perspectives after Fukushima, (EDS.).
12. Omoto, Akira, (2003), Nuclear Energy and Sustainable Development, International Atomic Energy Agency.
13. Pelzer, Norbert, (2006), Learning the hard way: Did the lesson taught by the Chernobyl nuclear accident contribute to improving nuclear law, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period.
14. Rautenbach, Johan and others, (2006), overview of the international legal framework governing the safe and peaceful uses of nuclear energy- some practical steps, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period.
15. Rosen, Med. Alex, (2012), Effects of the Fukushima nuclear meltdowns on environment and health, University Clinic Düsseldorf, Department of General Pediatrics, March 9th.
16. Schiermeier, Quirin, (2011),»Radiation Release Will Hit Marine Life,«Nature, vol. 472.
17. Suzuki, Tatsujiro, (2011), The Fukushima Nuclear Accident: Lessons learned (so far) and possible implications, Dorothy Hodgkin Lecture the 59th Pugwash Conference on Science and World Affairs, Berlin, July 3.
18. Tonhauser, Wolfram and Odette jankowitsch-Prevor, (2006) , the joint convention on the safety of spent fuel management and on the safety of radioactive waste management, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period
19. Vancko, Ellen, (2011),The Impact of Fukushima on the US Nuclear Power Industry Nuclear Energy and Climate Change Project Manager Union of Concerned Scientists.
20. Walt ,Rechtsan and Berthold Moser,( 2006)The IAEA conventions’ on early notification of a nuclear accident and on assistance in the case of a nuclear accident or radiological emergency, in: A joint report by the OECD nuclear energy agency and the international atomic energy agency, International nuclear law in the post-Chernobyl period
Documents
Nuclear Energy Agency, OECD, Nuclear Energy in a Sustainable Development Perspective, 2000 | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 3,025 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 783 |
||