تعابیر عارفانه و عاشقانۀ گوی و چوگان در اشعار فارسی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 3، دوره 9، شماره 31، مرداد 1398، صفحه 33-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

معصومه شیرزادمرکاوی^{* 1}؛ کیومرث مولادوست²

¹فرهنگ و زبان‌های باستان، دانشگاه علامه طباطبایی تهران، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران، ایران

چکیده

هدف از این مطالعه بررسی تعابیر عارفانه و عاشقانۀ گوی و چوگان در اشعار فارسی است. شاعران در ادوار مختلف زبان و ادبیات فارسی، برای بیان مفاهیم و منویات درونی خود از تعبیرات گوناگون استفاده کرده‌اند و گاه برای بازگویی این مفاهیم از تعابیر و اصطلاحات رایج در زمانة خود سود جسته‌اند. بیان احساسات و عواطف شخصی شاعران گاه در مضامین عاشقانه و گاه عارفانه با واژه‌های گوی و چوگان نمود یافته است. پژوهش حاضر از نوع توصیفی و به روش تاریخی است که با رویکرد تحلیلی انجام شده است. یافته‌های تحقیق نشان داد؛ اشعار فارسی سرشار از دو واژة گوی و چوگان است که در مضامین عاشقانه برای توصیف درازی زلف، ذقن، روی، خال معشوق و نیز توصیف تسلیم و بی‌ادعایی عاشق در برابر معشوق به کار رفته‌اند. در مضامین عارفانه نیز برای بیان تسلیم بودن و نیز به عنوان تمثیلی برای ترک هوس و خودبینی استفاده شده است. نمود واژه‌های گوی و چوگان در اشعار غنایی و بسیاری واژه‌های گوی و چوگان در ادبیات فارسی نشان‌دهنده میزان رواج این بازی در ادوار مختلف تاریخ ایران است و آشنایی شعرا با بازی چوگان می‌تواند ناشی از رواج این بازی در ایران باشد.

کلیدواژه‌ها

ادبیات؛ گوی؛ چوگان؛ عارفانه؛ عاشقانه

مراجع

1. آملی، طالب، (1346)، کلیاتاشعارملک‌الشعراطالبآملی، به اهتمام شهاب طاهری، تهران: سنایی.
2. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، (1380)، دفتر عقل و آیت عشق، تهران: طرح نو.
3. احمدی، جمال. محمدی، پرستو، (1393)، «بررسی و استخراج عناصر عامیانه در داراب نامه طرسوسی»، مجموعه مقالات نهمینهمایشبینالمللیانجمنترویجزبانوادبفارسی، به کوشش فرامرز آدینه، دانشگاه پیام نور خراسان، صص 219 -204.
4. احمدی، شهرام. طالبی ولنی، مریم، (1394)، «بازتاب اندیشه‌های ملامتی در شعر فخرالدین عراقی»، مجلهمطالعاتانتقادیادبیات فصلنامهدانشگاهگلستان، سال دوم، شماره مسلسل پنجم، صص 52-33.
5. اسپرهم، داوود. رمضانی، مهدی، (1395)، «بحثی انتقادی دربارة شطرنج و متعلقات آن در برخی شروح متون عرفانی»، کهن­نامةادبپارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شمارة دوم، صص 130-113.
6. استعلامی، محمد، (1387)، نقدوشرحقصایدخاقانیبراساستقریراتفروزانفر، ج اول، ،تهران: انتشارات زوار، چاپ اول.
7. اسماعیل‌پور، ولی‌اله. باقری، مهدی، (1393)، «مفهوم جبر و اختیار در منظومۀ فکری عین‌القضات همدانی با تأکید بر (تمهیدات، نامه­ها، یزدان شناخت و لوایح) با محوریت کلامی و عرفانی»، مجموعه مقالات نهمینهمایشبین‌المللیانجمنترویجزبانوادبفارسی، به کوشش فرامرز آدینه، دانشگاه پیام نور خراسان، صص 452- 436.
8. انوری، حسن، (1335)، اصطلاحاتدیوانیدورهغزنویوسلجوقی، تهران: کتابخانه طهوری.
9. انوشه، حسن، (1376)، فرهنگنامهادبفارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10. اوحدی مراغه‌ای، (1340)، کلیات، به تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
11. اولیایی‌نیا، هلن، (1390). «خیام و رابرت گریوز، دو بیگانۀ آشنا»، فصلنامه در دری(ادبیات غنایی، عرفانی)، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، سال اول، شماره اول، صص 38-27.
12. باوان‌پوری، مسعود. فدوی، طیبه. لرستانی، نرگس، (1397)، «بررسی سیمای معشوق در شعر طاهربگ جاف»، فصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات زبان وادبیاتغنایی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، سال هشتم، شمارة بیست و شش، صص 16-9.
13. برتلس، آندر یوگنی یویچ، (1959)، رباعیات عمر خیام، بی نا، مسکو.
14. پورنامداریان، محمدتقی، (1375)، «اسباب و صور ابهام در غزل­های مولوی»، نامهفرهنگستان، شماره 7، صص 114- 81.
15. حافظ، شمس‌الدین محمد، (1379)، دیوانحافظ، به تدوین و تصحیح رشید عیوضی، تهران: امیرکبیر.
16. ----------------، (1387)، دیوان غزلیات، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی علیشاه.
17. ----------------، (1385)، دیوان، به تصحیح رشید جداری عیوضی، تهران: امیرکبیر
18. ----------------، (1367)، دیوانحافظ، به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ سوم، تهران: علمی و فرهنگی.
19. حاکمی، اسماعیل، (1386)، تحقیق دربارة ادبیات غنایی ایران (انواع شعر فارسی)، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اوّل.
20. حسن‌زاده، میرعلی عبدالله. خاتمی، احمد. نصیری‌سلوش، سیده‌زهره، (1394)، «تأثیر طبقۀ اجتماعی بر شعر شاعران دورة مشروطه با تمرکز بر اشعار ایرج میرزا و فرخی یزدی»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیاتفارسی، شماره سی و نهم، صص 67-45.
21. حیدری، علی، (1389)، «نقد و بررسی کتاب «نبات حافظ»، دوفصلنامه تخصصی علوم ادبی، دوره 3، شماره 5، صص 216-199.
22. خاقانی، افضل‌الدین، (1368)، دیوانخاقانیشروانی، به کوشش دکتر ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار، چاپ 3.
23. خدیور، هادی. فرجی‌فر، شیما، (1393)، «جلوه­های ناز و نیاز در ادب عاشقانه و عارفانه(با تکیه بر غزلیات سنایی، حافظ و وحشی بافقی)»، عرفانیات در ادب فارسی«ادب و عرفان»، دوره 3، شماره 10، صص 163-139.
24. خرمی، مریم. خانی، مینو، (1396)، «بازتاب نقاشی در جامعه قرن ششم هجری با نگرش به آثار نظامی گنجوی»، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 51، صص 70- 61.
25. خوشحال دستجردی، طاهره. حجتی‌زاده، راضیه. (1390). «نقد و تحلیل پدیدارشناختی عرفان روزبهان با تاکید بر مبحث تجلیات التباسی در عبهرالعاشقین»، دو فصلنامه علمی- پژوهشی ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا(س)، سال سوم، شماره 5، صص 26-1.
26. دهمرده، حیدرعلی، (1392)، «غزل زاییدة عشق و عشق زاییدة جمال»، پژوهشنامة ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال یازدهم، شمارة بیستم، صص 102-83.
27. رحیمیان، سعید، (1378)، حب و مقام محبت در حکمت و عرفان نظری، شیراز: نوید.
28. رضوانیان، قدسیه. خلیلی، احمد، (1392)، «بررسی سبک فکری و محتوایی رباعیات طالب آملی»، دو فصلنامه ویژة پژوهش‌های ادبی و متن شناختی آینةمیراث، دوره 11، شمارة 53، صص 157-127.
29. روحانی، رضا. فلاح، بتول، (1392)، «انواع آداب و رسوم در دیوان شمس و تحلیل انگیزه‌های آن»، فصلنامه پژوهشهای ادبی، سال10، شماره 41،صص 56-31.
30. رودکی، ابوعبدالله، (1382)، دیوانبهانضماممحیطزندگیواحوالرودکی، به اهتمام سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
31. سروش اصفهانی، (1340)، دیواناشعار، به کوشش محمد جعفر محجوب، تهران: امیر کبیر.
32. سعدی، مصلح بن عبداله، (1365)،کلیاتسعدی، به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر، چ 5.
33. سنایی، مجدود بن آدم، (1383)، دیواناشعار، به اهتمام مدرس رضوی؛ تهران: کتابخانه سنایی.
34. --------------، (1362)، دیواناشعار، به سعی پرویز بابایی، تهران: نگاه.
35. شریفی، فارس. نوذری، اصغر، (1393)، «حرف نمایی، هنر برجستة ذهن و زبان خاقانی در قصاید»، مجموعه مقالات نهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی به کوشش فرامرز آدینه، دانشگاه پیام نور خراسان، صص 4025- 4014
36. شیخ‌الاسلامی مکری، سوران. الهی، دیاکو. عبداللهی، رحیم، (1393)، «نگرش مولانا بر روان انسان، واکاوی شعور خودآگاه و شعور ناخودآگاه»، مجموعه مقالات نهمین همایش بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی، به کوشش فرامرز آدینه، دانشگاه پیام نور خراسان، صص 4335- 4310.
37. شیرزاد مرکاوی، معصومه. مولادوست، کیومرث، (1396)، «بررسی گوی و چوگان در اشعار شعرای سبک هندی(مطالعه موردی؛ اشعار صائب تبریزی، بیدل دهلوی و محتشم کاشانی)»، کتاب مجموعهمقالات دومین کنفرانس بین‌المللیادبیات و زبان­شناسی، گردآورنده فاطمه حدادی، قم: یاس بخشایش، صص 245-239.
38. عراقی، فخرالدّین، (1338)، کلیات، مقدمه و تصحیح، سعید نفیسی، تهران: سنایی.
39. عطار نیشابوری، فرید الدین (1392)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ 6.
40. -------------------، (1386)، دیوان، بدیع الزمان فروزانفر، تهران: نگاه، چاپ نهم.
41. علیزاده خیاط، ناصر. رمضانی، مهدی، (1395)، «مضمون آفرینی و نمادپردازی از گوی و چوگان در متون منظوم عرفانی»، مطالعاتزبانی-بلاغی، سال 7، شماره 13، صص 158- 139.
42. غزالی، احمد، (1358)، مجموعهآثارفارسی، به اهتمام احمد مجاهد، تهران: دانشگاه تهران.
43. غلامی، حمیده. رضایی، مهدی، (1392)، «مشبه‌به‌ها و تصاویر چهرة معشوق در شعر شاعران زن معاصر و تفاوت آن با دیگر دوره‌ها»، فصلنامة تخصصی علمی- پژوهشی سبک‌شناسینظمونثرفارسی(بهارادب)، سال ششم، شماره سوم، شمارة پیاپی 2، صص 368-353.
44. فرجی‌فر، شیما. خدیور، هادی، (1391)، «ناز و نیاز در ادبیات غنایی فارسی(با تکیه بر غزلیات سنایی و وحشی بافقی)»، فصلنامه تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد بوشهر، شماره پیاپی سیزدهم، صص 192-177.
45. فروغی بسطامی، میرزاعباس، (1388)، دیوان کامل فروغی بسطامی، تصحیح حسین نخعی، تهران: پارس کتاب. چاپ دوم.
46. قلیزاده، حیدر، (1383)، «زلف و تعابیر عارفانه و عاشقانۀ آن در شعر فارسی»، نشریۀدانشکدةادبیات وعلومانسانیدانشگاهتبریز، سال 47، شمارة مسلسل 192، صص 196-146.
47. قوی کتف، غلام محمد. صمصام، حمید، (1396)، «تحلیل حکایت گدازاده و پادشاه‌زاده از باب عشق و شور و مستی در بوستان سعدی با رویکرد روایی»، فصلنامه بهارستانسخن، سال چهاردهم، شماره 36، صص 114-91.
48. کیاهی، معصومه، (1395)، «تجلی عرفان در غزلیات فروغی بسطامی»، عرفانیات در ادب فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان،جلد 8، شماره 29، صص 73-54.
49. محمودی، مریم، (1389). «مفاخره در شعر رودکی»، مجلهزبانوادبیاتفارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد فسا، سال 1، شماره 2، صص 122-113.
50. معین، مهدخت. آبشیرینى، اسد، (1387)، «تغزّل درشعر نو»، فصلنامةزبانوادب، شمارة 3، صص 192-165.
51. مولوی، جلال الدین محمد، (1384)، مثنوی معنوی، ترجمه و تصحیح توفیق سبحانی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
52. -----------------، (1375)، کلیاتشمس، با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر، 10ج، تهران: امیرکبیر، چ 2.
53. ناشناس، (1388)، مرآت عشاق، مقدمه و تصحیح مرضیه سلیمانی، تهران: علمی و فرهنگی.
54. نجاریان، محمدرضا، عابدینی، فاطمه، (1394)، «ساختار زبانی سبک خراسانی در قصاید سروش اصفهانی»، دوفصلنامهعلومادبی، سال 4، شماره7، صص 76-40.
55. نزهت، بهمن. مظفری، علیرضا، جبارپور، سمیه، (1397). «سیر و تطور نظریه عشق در آرا و اندیشه‌های عرفانی- فلسفی روزبهان و ابن دباغ»، متن پژوهی ادبی، سال 22، شماره 76، صص 32-7.

نیکخو، عاطفه، جهانگرد، فرانک. قاسمی، ملیحه، (1395)، «بررسی ویژگی‌های مشترک شعر سبک هندی و مینیاتور مکتب اصفهان»، فصلنامة علمی- پژوهشی پژوهش­های ادبیات تطبیقی، دورة 4، شمارة 3، ، صص 108-81.