بررسی تطبیقی مجاز عقلی در شعر عربی و فارسی

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 5، دوره 13، شماره 51، آبان 1398، صفحه 109-134   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

پرویز عزیزی¹؛ جواد سعدون زاده²؛ عبدالرضا عطاشی³

¹دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی آبادان

²دانشیار رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه شهید چمران اهواز

³دانشیار رشته زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی آبادان.

چکیده

مجاز، از مهم‌ترین ابزارهای زیبایی‌آفرینی سخن شاعرانه است و سرایندگان برای غنا بخشیدن و گسترش دامنه تخیّل در آفرینش‌های شعری خویش بدان دست یازیده‌اند. مجاز، در تعبیر علمای بلاغت بکار بردن لغت است در معنایی «غیر ما وضع له». در بلاغت، مجاز را شامل موضوعاتی همچون تشبیه، استعاره، مجاز عقلی و مجاز مرسل می‌دانند؛ چنانکه در نقد نیز، رمز، اسطوره و خرافه را با آن در پیوند دانسته‌اند. مجاز عقلی را اسناد فعل به فاعل غیر حقیقی یا اسناد صفت غیر متعارف به موصوف و به طور کلی اسناد هر مسندی به مسند الیه غیر طبیعی و غیر متعارف نامیده‌اند. به منظور تحلیل تطبیقی این ترفند زیبایی‌ساز، با بررسی نزدیک به پانصد شاهد از شعر عربی و فارسی، مجاز عقلی و اسناد مجازی در سروده‌های شاعران این دو زبان بررسی شده است. ارزیابی‌های مقایسه­ای و تطبیقی کاربردهای مجاز عقلی و علاقه­های مورد استفاده، نشان‌گر مشابهت‌های بسیار مجاز عقلی و اسناد مجازی در شعر عربی و فارسی است و این موضوع، منحصر به دوره ادبی و تاریخی خاصی نیست. همچنین، علاقه زمانی و سببی، به ترتیب در شعر عربی و فارسی بسامد بیش‌تری داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

مجاز؛ مجاز عقلی؛ شعر عربی؛ شعر فارسی؛ ادبیات تطبیقی

مراجع

القرآن الکریم.

ابن رشیق، ابی الحسن. 1401ق، العمدة فی محاسن الشّعر وآدابه ونقده، چاپ پنجم، بیروت: دار الجیل.

ابن منظور، محمد بن مکرم. 2010م، لسان العرب، المملکة العربیة السّعودیة: وزارة الشّؤون الإسلامیّة.

ابی فراس الحمدانی. 2000م، دیوان، سوریه: دار القلم العربی.

ابی تمام. 1987م، دیوان، بشرح الخطیب التّبریزی، تحقیق محمّد عبده عزّام، القاهرة: دار المعارف.

الأخطل. 1994م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الأفوه الأودی. 1998م، دیوان، بیروت: دار صادر.

الأعشی الکبیر میمون بن قیس. 1950م، دیوان، القاهرة: مکتبة الآداب.

اوحدی اصفهانی. 1340ش، کلیات، تهران: امیرکبیر.

البستانی، کرم. لا تا، البیان، بیروت: دار صادر.

پیرانی شال، علی. 1387ش، البیان فی مرآة الأدب العربی والفارسی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب.

تقوی، علی. 1389ش، نگاهی به تصاویر خیال در شاهنامه فردوسی، کتاب ماه ادبیات.

الجرجانی، عبدالقاهر. 1991م، اسرار البلاغة، جدّه: دار المدنی.

حافظ. 1376ش، دیوان، تدوین و تصحیح دکتر رشید عیوضی، تهران: صدوق.

حبکنه المیدانی، عبدالرّحمن. 1996م، البلاغةالعربیة؛ أسسها وعلومها وفنونها، بیروت: دار العلم.

خاقانی، افضل الدّین. 1388ش، دیوان اشعار، تصحیح ضیاءالدین سجادی، تهران: زوار.

الخنساء. 1985م، دیوان، القاهره: مطبعة السّعادة.

خیّام. 1384ش، رباعیات، با تصحیح، مقدمه و حواشی محمّد علی فروغی و قاسم غنی، تهران: ناهید.

سعدی، مصلح بن عبدالله. 1372ش، کلیات: گلستان، بوستان، غزلیات، قصائد،تهران: امیرکبیر.

السّکاکی، ابی یعقوب. 1987م، مفتاح العلوم، بیروت: دار الکتب العلمیه.

سمرقندی، دولتشاه. 1385ش، تذکرة الشّعراء، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

سیبویه، ابی بشر. 1988م، الکتاب، القاهره: مکتبة الخانجی.

صبّاغ، محمد. 1998م، البلاغة الشّعریة فی کتاب البیان والتبیین للجاحظ، بیروت: المکتبة العصریة.

صدرالدّین، علی. 1969م، أنوار الربیع فی أنواع البدیع، النجف: مطبعة النّعمان.

صمّود، حمادی. 1994م، التفکیر البلاغی عند العرب أسسه وتطوّره إلی القرن السادس، تونس: کلیّة الآداب.

ضیف، شوقی. 1965م، البلاغة؛ تطور وتاریخ، القاهره: دار المعارف.

طبانه، بدوی. 1988م، معجم البلاغة العربیة، جدّه: دار المنارة.

طبیبیان، سید حمید. 1392ش، برابری­های علوم بلاغت در فارسی و عربی، تهران: امیرکبیر.

عبدالمعطی، عبدالعزیز. 1984م، من بلاغة النظم العربی؛ دراسة تحلیلیة لمسائل علم البیان، بیروت: عالم الکتب.

عتیق، عبدالعزیز. 1985م، علم البیان، بیروت: دار النهضة العربیة.

عنصری، ابوالقاسم حسن بن احمد. 1341ش، دیوان، تهران: ابن سینا.

عوفی، محمّد. 1903م، لباب الألباب، المملکة المتحدة: لیدن.

غرکان، رحمن. 2008م، نظریة البیان العربی خصائص النشأة ومعطیات النزوع التّعلیمی، دمشق: دار الرائی.

الفراهیدی، الخلیل بن احمد. 2003م، کتاب العین، بیروت: دار الکتب العلمیّة.

فردوسی، ابوالقاسم. 1386ش، شاهنامه، تهران: انتشارات الهام.

فرزدق. 1987م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

الفیروزآبادی، مجدالدین. 2008م، القاموس المحیط، القاهره: دار الحدیث.

القزوینی، جلال الدّین. 1932م، التلخیص فی علوم البلاغة، بیروت: دار الفکر العربی.

گلی، احمد. 1387ش، بلاغت فارسی(معانی و بیان)، تبریز: آیدین.

المتنبی، ابو الطیب. 1414ق، دیوان، قم المقدسة: منشورات الشّریف الرضی.

مذبوحی، محمّد. 2012م، المجاز؛ مباحثه وشواهده، جدّه: دار کنوز للإنتاج والنشر والتوزیع.

مطلوب، احمد. 1987م، معجم المصطلحات البلاغیة وتطوّرها، بغداد: المجمع العلمی العراقی.

منوچهری دامغانی، احمد بن قوس. 1363ش، دیوان اشعار، تهران: انتشارات زوار.

مولوی، جلال الدّین. 1389ش، دوره کامل مثنوی معنوی، تهران: بهزاد.

النابغة الذبیانی. 1996م، دیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.

ناصرخسرو. 1378ش، دیوان، تهران: سیمای دانش.

نظامی گنجه ای. 1391ش، خسرو و شیرین، تهران: نشر قطره.

 

مقالات و پایان‌نامه‌ها

حسین امریت، ناظر. 2011م، «المجاز العقلی فی القرآن الکریم»، رسالة لنیل مرتبة الدکتوراه فی اللغة العربیة، جامعة جنوب إفریقیا.

شریف عسکری، حسین. صیف و خریف1429ق، «أسلوب المجاز فی بلاغة الخطاب القرآنی مبادئ، أفکار، ونظریات»، نصوص معاصرة.

الطیّب، رحمة الله. 2008م، «دراسة تطبیقیة فی سنن ترمذی»، بحث مقدم للحصول علی درجة الماجستیر فی اللغة العربیة تخصص البلاغة، کلیّه الدّراسات العلیا، جامعة أم درمان الإسلامیة.

عبدالعزیز أحمد الحاج، سالی. 2009م، «جهود السکاکی فی علم البیان»، بحث مقدم لنیل درجة الماجستیر فی اللغة العربیة تخصص البلاغة والنقد، السّودان: جامعة أم درمان الإسلامیة.