رمز و رازها در آثار سهروردی و مصیبت‌نامه عطار

فصلنامه مطالعات ادبیات تطبیقی

مقاله 7، دوره 13، شماره 51، آبان 1398، صفحه 161-192   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

زهرا خلیل نیا¹؛ رضا اشرف زاده²

¹دانشجوی دکترای دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

²استاد و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

چکیده

این پژوهش به شیوه توصیفی و تطبیقی نمادهای رسائل سهروردی را مورد واکاوی قرار داده و دلایل دیریاب بودن رموز آن و همانندی‌ها و وجوه افتراق آن را با «مصیبت‌نامه» عطار مورد تحلیل قرار می‌دهد. کاربرد نمادهای اساطیری، شخصی، ابداعی و کلان نمادهای چند معنایی بر ابهام تمثیل‌های سهروردی افزوده است. او با بینش اشراقی خود، حتی از نمادهای اساطیری برداشتی عرفانی- فلسفی ارائه داده و همین طرز برداشت، سخن وی را از مفهوم یک بعدی و از پیش اندیشیده دور و درک مفاهیم باطنی آن را دشوار کرده و از جذابیت آثار او کاسته است. او به مناسبت مقام، از واژه‌ها در جایگاه رمز برداشتی متفاوت کرده که مهم‌ترین دلایل دیریاب بودن مفاهیم این رموز می‌باشد نظم کلی «مصیبت‌نامه» نشانه جهان بینی و عرفان اوست. بیان منظوم، استفاده از حکایات و عدم کاربرد اصطلاحات علمی، فلسفی، کیوان شناسی در جایگاه رمز، درک ژرف ساخت بیان‌اش را آسان و بر جذابیت آن افزوده است. مهم‌ترین دلیل افتراق سهروردی و عطار نحوه جهان بینی آنان شناخته شد، به طوری که در آثار سهروردی پیامبر درون یا همان عقل کل، خورشید وجود سالک و دلیل معرفت و هدایت او می‌شود در حالی که در «مصیبت‌نامه» در نهایت حضرت محمد(ص) به کمک عقل آمده و راه را به سالک می‌نمایاند و چراغ هدایت او می‌شود.

کلیدواژه‌ها

رمز؛ سهروردی؛ عطار؛ مصیبت‌نامه؛ رسائل

مراجع

قرآن کریم.

اشرف زاده، رضا. 1373ش، تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.

اشرف زاده، رضا. 1376ش، کلاه بی سران، چاپ اول، مشهد: نشر صالح.

پورنامداریان، تقی. 1376ش، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

حافظ، شمس الدین محمد. 1367ش، دیوان، به کوشش محمد قاسم قزوینی غنی، چاپ اول، بی جا: نشر محمد.

رشید الدین میبدی، ابوالفضل. 1374ش، نواخوان بزم صاحبدلان، گزینش و گزارش رضا انزابی نژاد، چاپ اول، تهران: انتشارات علوم نوین.

روزبهان بقلی شیرازی، ابو محمد ابی نصر. 1344ش، شرح شطحیات، تصحیح هانری کوربن، تهران: انستیتو ایران شناسی ایران و فرانسه.

زمردی، حمیرا. 1382ش، نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی و منطق الطیر، چاپ اول، تهران: انتشارات زوار.

سجادی، سید جعفر. 1376ش، شرح رسائل سهروردی، چاپ اول، تهران: انتشارات حوزه هنری پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.

سهروردی، شهاب الدین یحیی. 1372ش، مجموعه مصنّفات، تصحیح و مقدمه سید حسین نصر، با مقدمه و تحلیل هانری کربن، جلد سوم، چاپ دوم، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

عطار، محمد بن ابراهیم. 1388ش، مصیبت‌نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات سخت.

غنی، قاسم. 1393ش، تاریخ تصوف در ایران، چاپ دوازدهم، تهران: انتشارات زوار.

فتوحی رود معجنی، محمود. ۱۳۸۶ش، بلاغتتصویر، تهران: سخن.

فردوسی، ابوالقاسم. 1391ش، شاهنامه، به کوشش عزیز الله جوینی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

قبادی، حسینعلی و محمد بیرانوندی. 1386ش، آیین آیینه، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

معین، محمد. 1385ش، فرهنگ تک جلدی فارسی، چاپ اول، تهران: انتشارات اشجع.

مقدسی، مطهر بن طاهر. 1374ش، البدء والتاریخ، مقدمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات آگاه.

مولوی، جلال الدین محمد. 1390ش، مثنوی معنوی، چاپ دوم، تهران: انتشارات اشارات طلایی.

الهی پناه، نوشین. 1379ش، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: بی‌نا.

یاحقی، محمد جعفر. 1369ش، فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

یونگ، کارل گوستاو. 1377ش، انسان و سمبول‌هایش، با همکاری ماری لویزفون فرانتس و دیگران، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی.

کتب انگلیسی

Shipley, Joseph. (1970). Dictionary of World Literary Terms. London.

 

مقالات

پورخالقی چترودی، مه دخت، و شمسی پارسا. 1390ش، «بررسی صور ابهام و عوامل آن در رسائل سهروردی»، نشریه علمی پژوهشی جستارهای ادبی، شماره 172،‌ صص 47-29.

قوامی، بدریه و پریسا سالور. 1393ش، «تحلیل رمزهای مصیبت‌نامه عطار»، فصلنامه علمی پژوهشی عرفانیات در ادب پارسی، صص 195-177.