برخی ظرافتهای بلاغی در اشعار نظامی با رویکرد صورتگرایانه

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 13، شماره 46، فروردین 1400، صفحه 33-58   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسندگان

زیبا اسماعیلی^{* 1}؛ امید مجد²

¹گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

زبان نظامی در منظومه‌هایش زبانی برجسته و منحصر به خود اوست. نظامی همواره تلاش می‌کند با دقت و ظرافت فراوان سخنانی تازه بیافریند و از تقلید شاعران دیگر بپرهیزد. او به اهمیت فرم و زبان شعری آگاه است به همین منظور در زمینه‌ی واژگان، آرایه‌های ادبی و دستورزبان به نوآوری و آشنایی‌زدایی می‌پردازد و همین مسأله برجستگی زبانی شعر او را سبب می‌شود. حوزه‌ی دستورزبان و نحو، یکی از زمینه‌های مورد توجه نظامی است. در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی به این مسأله پرداخته شد که نظامی با چه شگردها و تمهیداتی به تصرف در زمینه دستور زبان پرداخته و سال‌هایی بس طولانی پرچمدار خلاقیت زبانی در شعر فارسی شده‌است. نتیجه بررسی‌ها نشان داد که برخی از شگردهای نظامی در ایجاد ظرفیت‌های نحوی زبان و زایایی آن عبارتند از: ایجاد معانی متعدد در کلام با خوانش‌های متعدد، استفاده از ظرافت‌های پنهان لغات، استفاده از شیوه‌ی همنشینی کلمات برای ایجاد زیبایی‌های دیداری و القای مفهوم، ایجاد هماهنگی‌های لفظی و افزایش موسیقی شعر، به هم‌ریختن اجزای جمله و جا‌به‌جاکردن کلمات و ضمایر برای تأکید و ایجاد هماهنگی، جا‌به‌جاکردن حرف نفی و ایجاد ایجاز. برای این مقاصد، از چگونگی همنشینی واژگان در محور افقی، سود می‌جوید. کلمات چند معنایی به کار می‌گیرد و با معانی ثانوی کلمات، معانی تودر تو ایجاد می‌کند از توازن آوایی کلمه‌ها برای زیبایی‌آفرینی و القای هر چه بیشتر مفاهیم بهره می برد. همه‌ی این‌ها، ظرافت‌های بلاغی منحصر به خود او را به وجود آورده است.

کلیدواژه‌ها

نظامی گنجه‌ای؛ هنجارگریزی نحوی؛ محور همنشینی و جانشینی؛ جابه‌جایی

مراجع

منابع و مآخذ:

- قرآن کریم

- احمدی، بابک ( 1385) ساختار و تأویل متن، چاپ هشتم، تهران: مرکز

- ایوتادیه، ژان (1378) نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه مهشید نونهالی، تهران: نیلوفر

- پورنامداریان، تقی (1388) در سایه‌ی آفتاب؛ شعر فارسی و ساخت شکنی در شعر مولوی، ویرایش دوم، تهران: سخن

_________- (1381) سفر در مه، تهران: نگاه

- تودوروف، تزوتان (1385) نظریه ادبیات؛ متن هایی از فرمالیست‌های روس، ترجمه عاطفه طاهایی، تهران: اختران

- ثروتیان، بهروز (1363) مخزن الاسرار؛ تهران: توس

- دهخدا، علی اکبر ( 1361) لغت نامه فارسی، تهران: دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه دهخدا

- زنجانی، برات (1381) احوال و آثار و شرح مخزن الاسرار نظامی گنجوی، چاپ ششم، تهران: دانشگاه تهران

- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن

_______________- (1391) رستاخیز کلمات، تهران: سخن

_______________- (1385) موسیقی شعر، چاپ نهم، تهران: آگاه

- صفوی، کوروش (1373) از زبان شناسی به ادبیات (جلد اول: نظم)، تهران: چشمه

- فتوحی، محمود (1391) سبک شناسی، نظریه ها، رویکردها و روش ها، تهران: سخن

- قریب، عبدالعظیم و همکاران ( 1366) دستور زبان فارسی، چاپ چهارم، تهران: اشرفی

- نظامی، الیاس بن یوسف (1384) کلیات خمسه نظامی گنجوی(مطابق با نسخه تصحیح شده وحید دستگردی)، چاپ پنجم، به اهتمام پرویز بابایی، تهران: نگاه

یاکوبسن، رومن (1385) روندهای بنیادین در دانش زبان، ترجمه کورش صفوی، چاپ دوم، تهران: هرمس

-Habib, M.A.R (2008) History of literary criticism and Theory (from plato to the present), Blackwell Publishing.

-Shklovsky,v. (1964) Russian Formalist Criticism, Translated by L.T. Lemon, University of Nebraska