تحلیل جامعه‌شناختی اندیشه های نخبگان سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از سنت به مدرنیته در دوره قاجار به روایت سفرنامه‌های اتباع خارجی

علوم اجتماعی

مقاله 2، دوره 13، شماره 4 - شماره پیاپی 47، اسفند 1398، صفحه 1-28   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

کامران حدادی¹؛ مصطفی ازکیا^{* 2}؛ منصور وثوقی³

¹دانشجوی دکترای جامعه شناسی فرهنگی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

²استادگروه جامعه‌شناسی، واحد علوم وتحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران،ایران.نویسنده مسئول

³استاد گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

هدف این تحقیق دستیابی به برخی از زوایای پنهان تاریخ معاصر ایران در دوره قاجار با استفاده از متون سفرنامه‌های اتباع خارجی بر پایه نگاهی جامعه‌شناختی است. این مقاله برپایه روش تحلیل محتوای کیفی است و تلاش گردیده تا با بررسی متون سفرنامه‌های اتباع خارجی و  استخراج داده‌ها، مفاهیم، مقولات و گزاره‌های جدیدی را در تفسیر رویدادهای این دوره به دست آورد. بر اساس یافته‌های این مقاله، نخبگان قاجار به روایت سفرنامه نویسان، کسانی بودند که به دنبال ایجاد تغییراتی برای پیشرفت کشور بودند اما این تلاش‌ها یا به واسطه ناکارآمدی حکومت و دسیسه‌های دربار یا به واسطه دخالت‌های دول بیگانه به شکست می‌انجامید. علاوه بر این آنچه در این متون مشاهده می‌شود این است که نخبگان قاجار هرگز تصویر درست و مطابق واقعی از پیشرفت در غرب و مبانی آن نداشتند.

کلیدواژه‌ها

سنت؛ مدرنیته؛ تغییر؛ نخبگان سیاسی و فرهنگی؛ پیشرفت؛ غرب؛ استعمار

مراجع

-            آبرکراجی، هیل، ترنر (1367). فرهنگ جامعه‌شناسی، ترجمه پویان، تهران، چاپخش، 1367، اول.

-            آجودانی، ماشاء الله (1383). مشروطه ایرانی، تهران، نشر اختران، چاپ دوم.

-            آرون، ریمون (1381). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی، باقر پرهام، تهران، علمی و فرهنگی، 1381، چاپ پنجم.

-            آرشیو اسناد سازمان اسناد و کتابخانة مجلس شورای ملی ایران

-            آیرونساید(1361). خاطرات آیرونساید، ترجمه‌ی بهروز قزوینی، انتشارات آیینه،چاپ اول.

-            ازکیا، مصطفی، غفاری، غلامرضا (1384). جامعه شناسی توسعه، تهران: کیهان.

-            ازکیا، مصطفی ، دربان آستانه، علیرضا(1393). روش‌های کاربردی تحقیق، تهران: کیهان.

-            ازکیا، مصطفی، پارتازیان، کامبیز و احمدرش، رشید(1396). روش‌های تحقیق کیفی، از نظریه تا عمل. تهران: کیهان.

-            از یک سیاح روس(1363). گزارش ایران، ترجمه‌ی سید عبدالله به اهتمام محمدرضا نصیری، انتشارات طهوری، چاپ اول

-            اصفهانی کربلایی، حسن، رسول جعفریان.(1382).تاریخ دخانیه‌یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو.مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

-            الگار، حامد ( 1370 ). ملکم خان، آخوندزاده و پیشنهاد اصلاح الفبای تازی »، شورش آقاخان محلاتی و چنـد مقاله دیگر، ترجم هی ابوالقاسم سری، تهران : توس

-            اولیویه، گیوم(1371). سفرنامه اولیویه، ترجمه‌ی  محمدطاهرمیرزا ، انتشارات اطلاعات ، چاپ ؟

-            اّنِه، کلود(؟). خاطرات سفر کلود اّنِه، ترجمه‌ی، ایرج پروشانی، انتشارات، پگاه.

-            اولئاریوس، آدام(1364)، سفرنامة آدام اولئاریوس، ترجمة احمد بهپور، تهران: ابتکار

-            انصاف پور، غلامرضا (1363). ایران و ایرانی به تحقیق درصد سفرنامه دوران قاجاریه. تهران: کتابفروشی زوار.

-            اورسل، ارنست، سفرنامه اورسل، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، 1353ش، ص 154 و 155.

-            اوکانر، فردریک(1376). خاطرات اوکانر، ترجمه‌ی، حسن زنگنه، انتشارات شیراز، چاپ اول.

-            ایزدی اودلو، عظیم (1386).  مکتب نخبه گرایی، کیهان فرهنگی، خرداد1386، شماره248.

-            باتامور، ت. (1381). نخبگان و جامعه. ترجمه: ع، طیب. تهران: انتشارات شیرازه. چاپ دوم.

-            برمن، مارشال(1393). تجربه مدرنیته، ترجمه مراد فرهادپور، نشر طرح نو.

-            بروگش، هنریش(1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران1، ترجمه‌ی مهندس کردبچه ، انتشارات اطلاعات، چاپ اول.

-            بروگش، هنریش(1367). سفری به دربار سلطان صاحبقران2 ، ترجمه‌ی مهندس کردبچه، انتشارات اطلاعات، چاپ اول.

-            بودون، ریمون؛ مطالعاتی در آثار جامعه‌شناسی کلاسیک، پرهام، تهران، مرکز،‌1383، چاپ اول.

-            بهنام، جمشید(1383) ایرانیان و اندیشه تجدد، فرزام، تهران .

-            بلوشر، ویلبرت(1374). سفرنامه بلوشر، ترجمه‌ی کیکاوس جهانداری، انتشارات خوارزمی چاپ

-            ییت، چارلز ادوارد (1365). سفرنامه خراسان وسیستان، ترجمه‌ی روشنی،رهبری، انتشارات یزدان، چاپ اول.

-            پاتینجر، هنری(؟).مسافرت سند و بلوچستان، ترجمه‌ی شاهپور گودرزی، انتشارات دهخدا، چاپ اول.

-            پولاک، ادوراد(1368). ایران و ایرانیان، ترجمه‌ی  کیکاوس جهانداری ، انتشارات خوارزمی، چاپ اول.

-            تاورنیه، ژان باتیست(1346)، سفرنامة تاورنیه، ترجمة ابوتراب نوری، تصحیح دکتر حمید شروانی، اصفهان

-            جمع نویسندگان(1369). ده سفرنامه ، ترجمه‌ی مهراب امیری، انتشارات وحید، چاپ اول.

-            حافظ نیا، محمدرضا (1385)، مقدمه­ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها سمت، تهران.

-            جمعی از  نویسندگان(1368). دوسفرنامه از جنوب، ترجمه‌ی علی آل داود، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.

-            دنسترویل(1361). خاطرات دنسترویل، ترجمه یحسین انصاری، انتشارات فرزان ، چاپ ؟

-            دروویل، گاسپار(1367). سفر در ایران، ترجمه‌ی منوچهراعتمادمقدم ، انتشارات شباویز، چاپ سوم.

-            دلاور، علی (1384)، مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، انتشارات رشد.

-            دلاواله، پی یترو(1381)، سفرنامة دلاواله، ترجمة شعاع الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.

-            دوگاردان، آلفرد(1362). ماموریت در ایران، ترجمه‌ی عباس اقبال، انتشارات نگاه ، چاپ دوم.

-            راوندی، مرتضی ( 1369 ). سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، رشت : هدایت

-            رابینو، لویی(1374). ولایت گیلان، ترجمه‌ی جعفر خمامی زاده، انتشارات طاعتی، چاپ ؟

-            رایت، دنیس(1362). ایرانیان در میان انگلیسی‌ها، ترجمه‌ی کریم امامی ، نشرنو، چاپ دوم.

-            رحمانیان، داریوش ( 1382).تاریخ علت شناسی انحطاط و عقبماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دورة قاجار تا پایـان دورة پهلوی )، تبریز : دانشگاه تبریز : موسسه تحقیقاتی علوم اسلامی

-            رحمانیان، داریوش( 1387). سید جمال الدین اسدآبادی، موسسه تحقیقات و توسعه انسانی.

-            ریتزر، جورج (1381). نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، علمی، 1381، چاپ شش

-            زند، زاگرس محمدتقی (1387). بررسی تطبیقی پژوهش‌های ایران شناسیِ غربی و شرق شناسی با تکیه بر بازنمایی فرهنگ مردم ایران در سفرنامه‌های اروپاییان دوره قاجار، فصل نامه‌ی مطالعات ملی؛ 42، سال یازدهم، شماره 2.

-            رهبری، هادی (1387). تجار و دولت در عصر قاجار (از همزیستی تا رویارویی)، تهران، کویر.

-            روشه، گ. (1380). تغییرات اجتماعی. ترجمه: م، وثوقی. تهران: انتشارات نی. چاپ یازدهم.

-            ژوبر، پ.آ.(؟). مسافرت به ایران و ارمنستان ترجمه‌ی، محمود هدایت، انتشارات تابان ، چاپ اول.

-            ساباین، جرج هلند(1349). تاریخ نظریات سیاسی، ترجمه‌ی بهالدین پازارگاد، تهران.

-            سکویل، ویتا(1375). مسافر تهران، ترجمه‌ی مهران توکلی، انتشارات فرزان، چاپ اول

-            سووه، توماس (1354). فرهنگ اصطلاحات اجتماعی و اقتصادی، ترجمه آزاده، تهران، مازیار، 1354، چاپ اول.

-            سعید، ادوارد (1371). شرق شناس. ترجمه‌ی عبدالرحیم گواهی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

-            شیل ،لیدی مری(1368). خاطرات لیدی شیل ، ترجمه‌ی حسین ابوترابیان ،انتشارات نشرنو، چاپ دوم.

-            صدیق سروستانی، رحمت الله ( 1375 ). کاربرد تحلیل محتوا در علوم اجتماعی. فصل نامه ی علوم اجتماعی.

-            سایکس، سرپرسی(1336). ده هزارمیل در ایران، ترجمه‌ی حسین سعادت نوری، انتشارات ابن سینا، چاپ ؟

-            فریزر، جیمز بیلی(1364). سفر زمستانی، ترجمه‌ی منوچهر امیری، انتشارات توس، چاپ اول.

-            فریزر، جیمز(؟).سـفرنامه رضاقلی میرزا، ترجمه‌ی اصغر فرمانفرایی، انتشارات اساطیر، چاپ دوم

-            فشاهی، محمد رضا  (1360). تکوین سرمایه داری در ایران، تهران، گوتنبرگ.

-            فلور، ویلم (1366). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمۀ دکتر ابوالقاسم سری، تهران: توس، ۱۳۶۶، ج ۱.

-            فوران ،ج. (1389).  مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران ازصفویه تا سال­های پیش از انقلاب. ترجمه: ا، تدین. تهران: انتشارات رسا. چاپ دهم.

-            فووریه(1385). سه سال دردربار ایران، ترجمه‌ی عباس اقبال ، انتشارات علم، چاپ ؟

-            کرزن،جورج ناتیل(1362). ایران و قضیه ایران1و2، ترجمه‌ی غ.وحیدمازندانی،  انتشارات علمی و فرهنگی چاپ دوم

-            کرنا، مادام سرنا(1362). آدم ها و آیین ها در ایران، ترجمه‌ی ،علی اصغر سعیدی،  انتشارات زوار، چاپ اول.

-            کدی، ن. (1386). ریشه­های انقلاب ایران. ترجمه: ع، گواهی. تهران: انتشارات نشر علم. چاپ اول.

-            کوزر، ل. (1373). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه­شناسی. ترجمه: م، ثلاثی. تهران: انتشارات علمی. چاپ پنجم.

-            کورف، فیودور(1372). سفرنامه فیودورکورف، ترجمه‌ی اسکندر ذبیحیان ، انتشارات فکر روز، چاپ اول.

-            کوتسبو، موریتس فون(1375). مسافرت به ایران، ترجمه‌ی محمود هدایت، انتشارات جاویدان، چاپ اول

-            کمپفر، انگلبرت(1360)، سفرنامه، ترجمة کیکاوس جهانداری، تهران: خوارزمی.

-            گابریل، آلفونس (1381)، مارکوپولو در ایران، ترجمۀ پرویز رجبی، تهران: اساطیر.

-             گامبریج، ارنست (1389)، تاریخ مختصر جهان، ترجمۀ علی رامین، تهران: نی.

-            گازیورسکی، مارک جی (1374). بحران اقتصادی و تغییر رژیم‌های سیاسی، ترجمه‌ حمیرا مشیرزاده، در: راهبرد فصلنامه مرکز تحقیقات استراتژیک، شماره 7، تهران.

-            گِرکه، اولریخ(1377). پیش به سوی شرق1و2، ترجمه‌ی پرویز صدری، انتشارات کتاب سیامک، چاپ اول

-            لایارد، سروانتس هنری(1367). ماجراهای اولیه در ایران، ترجمه‌ی مهراب امیری، انتشارات وحید، چاپ اول

-            لنساف، ایچ. (1394). فیلسوفان سیاسی قرن 20، ترجمه‌ی خشایار دیهیمی، نشر ماهی. چاپ 5.

-            لیتن، ویلهلم(1368). خاطرات لیتن، ترجمه‌ی پرویز صدری، انتشارات تابش، چاپ اول.

-            لمپتون، آ.ک.س(1362). مالک و زارع، ترجمه‌ی منوچهر امیری، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.

-            ملک زاده، م. (1383). تاریخ انقلاب مشروطیت ایران.4 جلد، تهران: انتشارات سخن. چاپ اول.

-            ملکونوف( 1363). سفرنامه ایران و روسیه، ترجمه‌ی گلبن، طالبی، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ اول.

-            مکنزی، چارلز فرانتس(1359). سفرنامه شمال، ترجمه‌ی منصوره اتحادیه، انتشارات گستره، چاپ اول.

-            میرسپاسی، علی (1386). روشنفکران ایران: روایت‌های یاس و امید، مترجم عباس مخبر، تهران، توسعه، چاپ سوم.

-            نوذری، حسینعلی (1388). تاملی در روند پارادایم نوسازی و مطالعات توسـعه، نظریـة وابسـتگی و پدیـدة جهانی شدن، فصلنامة علوم سیاسی ش8.

-            نجفی، موسی و فقیه حقانی (1381). تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، 1381.

-            ویشارد، جان(1363). 20سال در ایران. ترجمه‌ی، علی پیرنیا. انتشارات نوین. چاپ اول.

-            هانتینگتون، ساموئل (1375). سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمـة محسـن ثلاثـی، تهـران: علم.

-            همایون، ن. (1384).  مشروطه‌خواهی ایرانیان (مجموعه مقالات. جلد 2، تهران: انتشارات باز. چاپ اول.

 

-          Adamiat, Fereidon (1975). Kabir A and Iran , Ninth print first , Tehran, Kharazm Publication

-           Floor, Willem (1999). A Fiscal History of  Iran in the Safavid and Qajar Periods, New York: Bibliotheca Persica Press.

-          Giddens, Anthony (2001). Abandoned world discourses on global Translated by Literature and Science: Tehran.

-          Ghani d (1997). Modernization and development in contemporary Iran, Tehran, Markaz Publishing.

-          Hodashtyan, Ata (1993). Introduction on the genesis and dynamics of modernity, No2.

-          Milani, Abbas (2002). Modernity and anti modernity in the Tehran, Atieh Publication.

-          Nateq, Homa (1988). Iran in the cultural setting, London, broadcast message

-          Tabatabai, Javad (1993). We and the Renaissance, Kian, NO39.