دنیاهای محتمل در ساختار روایی مثنوی معنوی ( داستان دژ هوش‌ربا)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 15، شماره 57، اسفند 1398، صفحه 95-122   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

زینب حاج ابوکهکی¹؛ اشرف شیبانی اقدم^{* 2}؛ محمدعلی گذشتی³

¹دانشجوی دکتری، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ، ایران.

³دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

دنیاهای محتمل از مبانی نظری سبکشناسی شناختی است و ریشه در فلسفه لایبنیتس دارد. درک چگونگی روایت روایتها مسأله اصلی در این نظریه است و نحوة ارتباط خواننده با روایت ادبی و تأثیر کنش و واکنش متن و خواننده را روشن میسازد. مثنوی معنو ، ی بزرگترین منبع ادب عرفانی است که مبانی عرفان عملی و نظری را دربرمیگیرد. در این جستار برآنیم، براساس نظریة دنیاهای محتمل و با روش توصیفی  تحلیلی محتوا، خوانش جدیدی از این کتاب، ارائه دهیم. مولانا به عنوان کارگزار در نقش عامل انتقال داستان با باریکبینی به تولید گفتمان روایی میپردازد و دنیاهایی را در ذهن خواننده رقم میزند که عبارتند از: دنیاهای معرفتی، خیالی، مقصودی و آرمانی. دنیاهای محتمل در داستان دژ هوش ربا اگر...، « بیشتر به صورت دنیای معرفتی و در جهت آموزش نکات عرفانی است که بر اساس الگوی و کلمههایی که آرزو، حسرت » یا « نمایش داده میشود. در دنیای مقصودی مولانا از حرف ربط » بنابراین و تقاضایی را دربردارند، استفاده میکند. عشق مهمترین وسیلة کشف و شهود و سازندة دنیای آرمانی مولاناست. در حقیقت این عشق است که سالک را در مسیر معرفت یاری میرساند. دسترسی به این دنیاها به صورت زمانی، زبانی، طبیعی و اشیاء است که بسامد دسترسیهای زمانی بیشتر است.

کلیدواژه‌ها

سبک‌شناسی شناختی؛ دنیاهای محتمل؛ دسترسی‌ها؛ مثنوی معنوی؛ دژ هوش‌ربا

مراجع

قرآن کریم.

آسابرگر، آرتور. 1380. روایت در فرهنگ عامیانه. ترجمة محمدرضا لیراوی. تهران: سروش.

ابن‌عربی، محی‌الدین. 1393. فتوحات مکیه. ترجمۀ محمد خواجوی. تهران: مولی.

استاک‌ول، پیتر. 1393. بوطیقای شناختی. ترجمة محمدرضا گلشنی. تهران: علمی.

اکبری، مهناز. 1386. دژ هوش‌ربا؛ بررسی و تحلیل آخرین داستان مثنوی. تهران: لوح زرین.

انصاری، خواجه عبدالله. 1349. رسائل جامع. تصحیح وحید دستگردی. تهران: فروغی.

انصاری، قاسم. 1370. مبانی عرفان و تصوف. تهران: طهوری.

بامشکی، سمیرا. 1391. روایت‌شناسی داستان‌های مثنوی. تهران: هرمس.

بهنام‌فر، محمد و اعظم نظری. 1388. «تحلیل تطبیقی داستان دژ هوش‌ربا با گنبد سرخ در هفت‌پیکر نظامی». کتاب ماه ادبیات. ش34. پی ‌در پی 148. صص61ـ52.

تولان، مایکل جی. 1383. درآمدی نقادانه ـ زبان‌شناختی بر روایت. ترجمة ابوالفضل حری. تهران: بنیاد سینمایی فارابی.

حری، ابوالفضل. 1385. «دو دیدگاه: زاویة دید در مقابل کانونی‌شدگی». مجلة ادبیات داستانی. ش105. صص72ـ68.

حلاج، حسین منصور. 1373. دیوان منصور حلاج. چ8. تهران: سنایی.

خرمشاهی، بهاء‌الدین. 1391. حافظ‌نامه. تهران: علمی فرهنگی.

راسخ مهند، محمد. 1394. درآمدی بر زبا‌ن‌شناختی شناختی، نظریه‌ها و مفاهیم. تهران: سمت.

ریمون کنان، شلومیت. 1387. روایت داستانی: بوطیقای معاصر. ترجمة ابوالفضل حری. تهران: نیلوفر.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1373. بحر در کوزه؛ نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی. چ6. تهران: علمی.

زمانی، کریم. 1393. شرح مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات.

شعیری، حمیدرضا و ترانه وفایی. 1388. راهی به نشانه ـ معناشناختی سیال. تهران : علمی فرهنگی.

شعیری، حمیدرضا. 1392. تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان. چ2. تهران: سمت.

شمس تبریزی، محمد. 1369. مقالات. تصحیح محمدعلی موحد. تهران: خوارزمی.

شیبانی‌اقدم، اشرف. 1394. کلیدواژه‌های سبک‌شناسی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

صمصام، حمید و فرشید نجار همایونفر. 1384. «نظری بر معرفت‌شناسی از منظر مولوی». مجله زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان. س3. صص95ـ79.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1361الف. شرح مثنوی شریف. ج1. تهران: زوار.

ـــــــــــــــــــ. 1361ب. احادیث مثنوی. چ3. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــــ. 1362. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی. چ3. تهران: امیرکبیر.

مالمیر، تیمور. 1388. «پایان ناتمام مثنوی». زبان و ادب فارسی؛ نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س 52. ش209. صص113ـ99.

محمدپور، محمد و نوید بازرگان و امیرحسین ماحوزی. 1394. «تولد آسمانی با مرگ نفسانی(مرگ اختیاری) به روایت مثنوی معنوی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش39. صص301ـ263.

معین، محمد. 1371 . فرهنگ معین. چ8. تهران : امیرکبیر.

مک‌هیل، برایان. 1392. داستان پسامدرنیستی. ترجمة علی معصومی. تهران: ققنوس.

موسوی سیرجانی، سهیلا و مهدیه منصوری. 1395. «سنایی و اخلاق حرفه‌ای». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. س12. ش42. صص300ـ257.

مولوی، جلال‌الدین. 1342. فیه‌مافیه. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

نیکلسون، رینولد الین. 1374. شرح مثنوی معنوی مولوی. ترجمه و تعلیق حسین لاهوتی. تهران: علمی فرهنگی.

هجویری، علی‌بن‌عثمان. 1336. کشف‌المحجوب، به اهتمام والنتین ژوکوفسکی. تهران: امیرکبیر.

همایی، جلال‌الدین. 1373. تفسیر مثنوی مولوی داستان قلعة ذات‌الصور یا دژ هوش‌ربا. چ5. تهران: هما.

همدانی، عین‌القضات. بی‌تا. تمهیدات. مقدمه و تصحیح عفیف عسیران. ج2. تهران: منوچهری.

English Sources

Burke, M. 2006. “Cognitive Stylistics”. in K. Brown (ed) Encyclopaedia of Language andLinguistics. Amesterdam: Elsive Science.

Bussmann, H. 2007. Dictunary of language and linguistics, translated and edited by Gregorj Trauth and Kerstiin Kazzazi, London: Routledge.

Genette, Gerard. 1972. Figures III (Poetique). Paris: Seuil. in English. 1980. Narrative discourse. Ithaca. NY: Cornell university press. Pp.255-6.

Mcintyre, D. 2006. Point of view inplays. Philadelphia: J. Benjamins B. v.

Mchale, B. 1987. Postmodernist fiction. London: Routledge.

NØrgaard, N. 2010. “Multimodality: Extending the stylistic toolkit”. in D. Macintyre and B. Busse (eds.). Language and style. Houndmills, Basingstoke: Palgrave.

Stockwell, P. 2002. Cognitive Poetics: An Introduction. London: Routledge.

Ryan, Marie Laure. 1991. Possible worlds, Artificial intelligence and narrative theory. Bloomington: Indiana University press.

^{__________________________}. 2006. “From parallel universes to possible worlds: on to logical pluralism in physics, narratology and narrative”. Poetics today. 27:4. pp.633- 674.