بررسی کارکردها و پیامدهای شبکه‌های اجتماعی در ایران (مورد مطالعه استان اردبیل)

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 7، دوره 12، شماره 44، آذر 1398، صفحه 121-136   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jss.2019.669589

نویسندگان

محمدباقر سپهری¹؛ محمد فرنام²؛ محسن علایی³

¹دکترای مطالعات رسانه، دانشگاه استانبول ترکیه، پژوهشگر حوزه رسانه در سازمان صدا و سیما (نویسنده مسئول).

²دکترای جامعه‌شناسی، دانشگاه آزاد شهرضا، تهیه کننده رادیو در سازمان صدا و سیما

³عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور اردبیل

چکیده

مقاله حاضر در جهت شناسایی اهداف و کارکردهای شبکه­های اجتماعی و نیز شناسایی پیامدها و آثار مخرب شبکه­های اجتماعی با روش کیفی و استفاده از دو تکنیک فوکوس گروپ با دانش­آموزان و دانشجویان و مصاحبه عمیق با کارشناسان به انجام رسیده است. روش جمع­آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه باز و ساخت­یافته برای جمع­آوری نظرات کارشناسان، دانش­آموزان و دانشجویان می­باشد. از جمله نتایج مهم، شناسایی کارکردهای مهمی چون امکان اضافه کردن امکانات و سرویس­ها از سوی کاربر، وجود ارتباطات چندجانبه، سرعت انتشار و انتقال اطلاعات و ... و از جمله اهداف مهم، سرگرم کننده و تفریحی، اطلاع­یابی و اطلاع رسانی، به دست آوردن توان­مندی­های روزمره هستند. پیامدهای منفی شبکه­های­اجتماعی شامل مواردی هم­چون افزایش شایعه­پراکنی، اخبارکذب، نقض حریم خصوصی، انزوا و دور ماندن از محیط­های واقعی، افراد با هویت­های جعلی و سوء استفاده از دیگران، تغییر سبک زندگی و تحمیل عادت­های غلط می­باشند. هم­چنین از جمله پیامدهای منفی در استان اردبیل که خاصه این استان بوده شامل مواردی چون افزایش حس ناسیونالیسم و قومیت­گرایی در مقایسه با سایر استان­ها و افزایش خشونت از جمله موارد مهمی است که در طی بررسی­ها شناسایی شده­اند.

کلیدواژه‌ها

شبکه‌های اجتماعی؛ آسیب‌ها و پیامدهای اجتماعی؛ کارکردها و اهداف شبکه‌های اجتماعی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

6-44.pdf

7-44.pdf

7-44.pdf

7-44.pdf

7-44.pdf

اصل مقاله

 

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال یازدهم، شماره چهل و چهارم، پائیز 1398

ص ص 136-121

 

 

 

                                          

 

بررسی کارکردها و پیامدهای شبکه­های اجتماعی در ایران
(مورد مطالعه استان اردبیل)^[1]

                                                                      دکتر محمدباقر سپهری^[2]

دکتر محمد فرنام^[3]

دکتر محسن علایی^[4]

تاریخ دریافت مقاله:9/4/1398

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:13/8/1398

چکیده

     مقاله حاضر در جهت شناسایی اهداف و کارکردهای شبکه­های اجتماعی و نیز شناسایی پیامدها و آثار مخرب شبکه­های اجتماعی با روش کیفی و استفاده از دو تکنیک فوکوس گروپ با دانش­آموزان و دانشجویان و مصاحبه عمیق با کارشناسان به انجام رسیده است. روش جمع­آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه باز و ساخت­یافته برای جمع­آوری نظرات کارشناسان، دانش­آموزان و دانشجویان می­باشد. از جمله نتایج مهم، شناسایی کارکردهای مهمی چون امکان اضافه کردن امکانات و سرویس­ها از سوی کاربر، وجود ارتباطات چندجانبه، سرعت انتشار و انتقال اطلاعات و ... و از جمله اهداف مهم، سرگرم کننده و تفریحی، اطلاع­یابی و اطلاع رسانی، به دست آوردن توان­مندی­های روزمره هستند. پیامدهای منفی شبکه­های­اجتماعی شامل مواردی هم­چون افزایش شایعه­پراکنی، اخبارکذب، نقض حریم خصوصی، انزوا و دور ماندن از محیط­های واقعی، افراد با هویت­های جعلی و سوء استفاده از دیگران، تغییر سبک زندگی و تحمیل عادت­های غلط می­باشند. هم­چنین از جمله پیامدهای منفی در استان اردبیل که خاصه این استان بوده شامل مواردی چون افزایش حس ناسیونالیسم و قومیت­گرایی در مقایسه با سایر استان­ها و افزایش خشونت از جمله موارد مهمی است که در طی بررسی­ها شناسایی شده­اند.

     واژگان کلیدی: شبکه­های اجتماعی، آسیب­ها و پیامدهای اجتماعی، کارکردها و اهداف شبکه­های اجتماعی.

 مقدمه

     اینترنت از جمله بزرگ­ترین دستاورد بشری، با کارکردها، قابلیت­ها و پتانسیل­های وسیع و ناتمام خود که هر روز بر وسع آن افزوده می­شود، اغلب جنبه­های مختلف زندگی بشر را زیر تاثیرات مثبت و منفی قرار داده است. ظهور فضای سایبر و امکاناتی که فن­آوری­های اطلاعاتی به همراه آورده­اند، امیدها، آرزوها و کابوس­هایی را در پی داشته است. در چنین دورانی، ارتباطات رایانه­ای مجموعه­ای از جوامع مجازی را به وجود می­آورند که در نتیجه آن، همه ساختارها و فرآیندهای مادی و معنوی بشر دگرگون می­شوند(کاستلز^[5]، 2009: 24).

     در فرآیند دگرگونی و تحولات موجود در فضای سایبری، هدف و مبنای اصلی اینترنت، برداشتن فواصل جغرافیایی در بین انسان­ها در سرتاسر دنیا و ایجاد تغییر و تحولات در عرصه­های ارتباطی و تبادلات اطلاعاتی است(سلیمانی­پور، 1394: 14). شاید کسی تصور نمی­کرد که جنبه اجتماعی اینترنت به صورت کاربرد اصلی درآیدکه شبکه­های اجتماعی ظهورکردند. وجود امکاناتی که در میان­کاربران اینترنت مورد استقبال قرار گرفته به گونه­ای است که شاید بتوان آن را یکی از موثرترین سرویس­های ارایه شده در اینترنت به شمار آورد. این شبکه­ها در طی سالیان اخیر تغییرات چشمگیری در سیستم اجتماعی کشورهای مختلف به وجود آوردند و باعث تغییرات بنیادین و حرفه­ای در دنیای ارتباطات شدند. 

     هدف از ایجاد چنین شبکه­هاییبهطورکلیسازماندهیانواعگروه­هایاجتماعیمجازیباتکیهبر اشتراکات مختلفورسیدنبههدفمشترکغالباسیاسی،اجتماعیوفرهنگیدردنیایواقعی،توسعه مشارکت­هایاجتماعی، بهاشتراکگذاشتنعلاقه­مندی­هاتوسطاعضاازمهم­ترینکارکردهایشبکه­هایاجتماعیاستکهبدونآن،شبکه اجتماعیمعناندارد(لای، توربان^[6]، 2008: 387). به اشتراک گذاشتن دغدغه­هاوعلایقبایکدیگرتوسط کاربران و مبادرت بهایجادمحتوا توسطاعضابرخلافسایر رسانه­ها، از ویژگی­های مهم آن است وتعاملوتاثیرگذاریمخاطباندرتولیدوانتخابمحتوایدلخواه زیاداستوقدرت انتخاببیشتریدارندو از طرف دیگرتبلیغاتهدف­منداینترنتی اینسایت­هایکیاز منابعمهمکسب درآمدهستند(سلطان­پور، 1389). وجود چنین­کارکردهایی باعث ایجاد تغییرات و تحولات در زندگی کاربران به طور خاص و کل مردم به طور عام شده است. با توجه به شرایط جوامع و پتانسیل­های شبکه­های اجتماعی می­توان شاهد پیامدهای مثبت و منفی در جامعه بود که اگر استفاده صحیح و اصولی از آن صورت نگیرد، طبیعتا پیامدهای منفی بی­شماری به دنبال خواهد داشت.   

     نتایج پژوهش­های انجام شده(سلیمانی­پور، 1394: 14؛ بشیر و افراسیابی، 1391: 62)، نشان می­دهند در کنار همه آثار مثبت شبکه­های اجتماعی، تصور برخی از پیامدهای منفی آن­ها و چالش­هایی که ایجاد می­کنند امری بدیهی است. اکثر اعضای شبکه­های اجتماعی معتقدند میان عضویت آن­ها در شبکه­های اجتماعی اینترنتی و زندگی آن­ها رابطه چشمگیری وجود دارد، اغلب مردان و زنان معتقدند شبکه­های اجتماعی اینترنتی توانسته است به میزان بالایی در نوع ادبیات افراد جامعه موثر باشد. هم­چنین بیشتر مردم بر این باور هستند که عضویت در شبکه­های اجتماعی اینترنتی توانسته است بر سبک پوشش آن­ها در جامعه موثر باشد. خانواده­های ایرانی، فضاهای مجازی را مجال شکل­گیری اجتماعات جدیدی برای خود یافته­اند و بعد از عضویت در این شبکه­ها خود را به طور خلاصه معرفی و به راحتی به دیگران اجازه می­دهند تا با آن­ها ارتباط برقرار کرده و بدون تحقیق و بررسی عوامل زیانباری که این نوع موقعیت­ها ممکن است داشته باشند، به تبادل افکار مطالب و گاهاً انتشار تصاویر خصوصی خود پرداخته و این تفکر را نوعی آزاداندیشی می­پندارند. وضعیت پیش آمده به گونه­ای است که نباید با آن برخورد سلبی کرد بلکه بررسی و ریشه­یابی مشکلات و پیامدهای منفی ناشی از آن و در پیش گرفتن راه­های اصلاحی، قطعاً نتایج بهتری را در بر خواهد داشت. نگاه اجمالی به محتواهای شبکه­های اجتماعی نشان از این حقیقت دارد که آن چه در این شبکه­ها غالب است، انتشار دادن مطالب بدون سند و منبع است که اعتماد نسبت به این نوع مطالب باید در پایین­ترین درجه باشد اما شرایط طوری است که این مطالب بعضاً گروه­هایی را در جامعه به واکنش وا می­دارد و آرامش جامعه را بر هم می­زند، برخی اوقات شایعات به حدی بیشتر می­شود که مسئولان جامعه را به پاسخگوئی و رد شایعات و تلاش برای آرام­بخشی به افکار عمومی وا می­دارد.^[7]

     مسئله اصلی این­جاست که با تمامی مزایا و معایب، پیامدهای مثبت و منفی که شبکه­های اجتماعی از آن­ها برخوردار است با وجود میلیون­ها کاربر که از انواع شبکه­های اجتماعی استفاده می­کنند و این کاربران در معرض تهدیدها و آسیب­های فراوانی هستند که هر کدام از آن­ها می­تواند آثار منفی زیانباری بر جای بگذارد(پمپک^[8]، 2009: 233)، اما هنوز به طور آشکار و گسترده در باره پیامدها و آثار مخرب آن و اطلاع رسانی دقیق در جهت کاهش و از بین بردن آثار منفی شبکه­های اجتماعی صورت نگرفته و در این زمینه بایدکارهای اساسی صورت گیردکه انجام آن هم شامل دولت و مسئولان ذی­ربط و هم­کاربران می­شود. با توجه به اهمیت و حساسیت رسانه­های نوین که به ­عنوان جزیی جدایی­ناپذیر در توسعه یا پسرفت جوامع ارتباطی نقش ایفا می­کنند، جا دارد که به این امر مهم با حساسیت بیشتر و با برنامه­ریزی دقیق­تر در جهت تقویت مزایا و کاهش و از بین بردن چالش­ها و آسیب­های آن فکری اساسی کرده و گام­های کاربردی و راهبردی برداشته شود. با وجود قابلیت­ها و پتانسیل­های شبکه­های اجتماعی، این مهم در کشور ما به خصوص در اردبیل مورد غفلت واقع شده است و به خاطر همین، بررسی چالش­ها و آسیب­های آن امری ضروری می­نماید. بنابراین موضوع شبکه­های اجتماعی؛ آثار و پیامدهای آن دراردبیل به­ عنوان محور اساسی این مطالعه است که در چارچوب اهداف پژوهشی مقاله حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.

1. شناسایی اهداف و کارکردهای شبکه­های اجتماعی

2. شناسایی پیامدها و آثار شبکه­های اجتماعی می­باشند که بر اساس اهداف مورد نظر، برای مقاله حاضر پنج سوال طراحی شده عبارتند از:

- کارکردهای شبکه­های اجتماعی کدامند؟

- شبکه­های اجتماعی دارای چه اهدافی هستند؟

- پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی چیست؟

- پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی در استان اردبیل کدامند؟

- چه راهکارهایی برای رفع پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی وجود دارند؟

     اگرچه مطالعات پژوهشی از نوع کیفی اغلب اوقات نیازی به ارایه فرضیه ندارد اما در جستجوی معرفت نظام یافته آن چه که راهنمای پژوهش است، فرضیه می­باشد. فرضیه می­تواند به ­عنوان ابزار کار محقق در تبیین پدیده­های اجتماعی کمک حال پژوهش باشد. در واقع هر فرضیه­ای متشکل از چند مفهوم است و روابط بین مفاهیم را مشخص می­کند. بر این اساس فرضیات اصلی عبارتند از:

1. با توجه به مضامین مطرح در شبکه­های اجتماعی، آثار و پیامدهای منفی چنین فضایی می­تواند در انحراف جامعه بسیار موثر افتد.
2. با توجه به وضعیت حاکم در شبکه­های اجتماعی، اهداف و کارکردهای این شبکه­ها در جهت تغییر مسیر جوامع به ضرر کشورهای مصرف کننده مثل ایران است.

با توجه به اهداف، سوال­ها و فرضیه­ها مورد نظر، در ادامه به مباحث جامعه­شناختی در حوزه شبکه­های اجتماعی پرداخته می­شود.

 

     شبکه­های اجتماعی

رسانه اجتماعی کاربرد تکنولوژی­های متحرک وب پایه برای تبدیل ارتباطات به دیالوگی دوسویه است. رسانه­های اجتماعی، رسانه­هایی برای تعامل اجتماعی هستند که از تکنیک­های ارتباطی بسیار در دسترس و گسترش­پذیر^[9] استفاده می­کنند(رسانه­های اجتماعی؛ به نقل از سایت همشهری آنلاین^[10]). برایان سولیس^[11](2007)، در تعریف­ رسانه­های اجتماعی می­گوید: رسانه­های اجتماعی از محتوای دموکراتیک تشکیل شده و درک درستی از روند نقش مردم دارد، زیرا نقش آن­ها تنها خواندن و منتشرکردن اطلاعات نیست، بلکه آن­ها اطلاعات را تولید و برای دیگران به اشتراک می­گذارند. هم­چنین در تعریفی دیگر آمده است: رسانه­های اجتماعی توصیف ابزارهای آنلاین است­که مردم از آن برای اشتراک محتوا، پروفایل­ها، نظرات، دیدگاه­ها، تجربیات و افکار استفاده می­کنند. بنابراین رسانه­های اجتماعی تسهیل کننده گفتگوها و کنش­های متقابل آنلاین بین گروه­هایی از مردم است. این ابزارها شامل بلاگ­ها، تابلوهای پیام، پادکست، میکروبلاگ، نشانه­گذاری­ها، شبکه­ها و ویکی­هاست(افتاده، 1388: 129).

     برخی صاحب­نظران به جای استفاده از واژه رسانه­های اجتماعی باتوجه به کارکرد شبکه­ای این دسته از رسانه­ها، استفاده از واژه شبکه­های اجتماعی را ترجیح می­دهند. هلن صدیق بنای معتقد است هر چند شبکه­های اجتماعی^[12] واژه­ای است که برای نامیدن گروهی از افراد که در میان خود دارای ارتباطات وسیع و مستمر هستند و یک حلقه منسجم ارتباطاتی را تشکیل می­دهند، به کار می­رود، اما این واژه امروزه عمدتاً برای نامیدن پایگاه­های اینترنتی است­ که افراد با عضویت در آن­ها امکان دست­یابی به اطلاعات سایر اعضا، آشنایی با علایق آن­ها، به اشتراک­گذاری تولیدات متنی، صوتی و تصویری و نیز تشکیل گروه­هایی بر اساس علایق مشترک با برخی دیگر از اعضای پایگاه را پیدا می­کنند(صدیق بنای، 1387: 46).

     آمار روزافزونبازدید کنندگان شبکه­های اجتماعی بیان کننده جذابیت­های متعدد جوامع مجازی برای جذبکاربران اینترنت است. راه­اندازی شبکه­های اجتماعی جدید نیز خود نشان دهنده میزانعلاقه کاربران از این فضا است(به نقل از پایان­نامه سیروس فتاحی– هاوبر، 2007). این شبکه­ها مکانی برای اشتراک­گذاری عقیده­ها و نظرات کاربران است. تبادل نظر درباره ایده­های جدید در فضای مجازی برای کاربران با یکدیگر در کشورهای مختلف جهان از قابلیت شبکه­های مجازی است. اهداف مختلف تجارتی و تبلیغی سبب راه­اندازی شبکه­های اجتماعی می­شود برای همین اهمیت این شبکه­ها روزافزون است و محبوبیت بیشتری بین کاربران خود پیدا کرده است. در عین حال که محبوبیت شبکه­های اجتماعی در میان کاربران بیشتر می­شود، هم­چنین فضای ایجاد شده به گونه­ای است که یک فضای عمومی مجازی را شکل داده که در این باره هابر ماس در تئوری حوزه عمومی به نحو احسن توضیح داده است.

 

     حوزه عمومی هابر ماس و شبکه­های اجتماعی

هابرماس تعبیر حوزه عمومی را در اطلاق به عرصه­های اجتماعی به کار می­برد که در آن افراد از طریق مفاهمه، ارتباط و استدلال مبتنی بر تعقل، موضع­گیری­ها و جهت­گیری­های هنجاری­ای اتخاذ می­کنند که بر فرآیند اعمال قدرت دولت، تأثیراتی آگاهی­دهنده و عقلانی­ساز باقی می­گذارند، به عبارتی دیگر، افراد درحوزه عمومی از طریق مفاهمه و استدلال و در شرایطی عاری از هر گونه فشار، اضطراب یا اجبار درونی یا بیرونی و بر مبنای آزادی و آگاهی تعاملی و در شرایط برابر برای تمام طرف­های مشارکت کننده در حوزه عمومی مذکور، مجموعه­ای از رفتارها، مواضع و جهت­گیری­های ارزشی و هنجاری را تولید می­کنند. این مجموعه، در نهایت به صورت ابزاری مؤثر برای تأثیرگذاری بر رفتار و عملکرد دولت به ویژه در عقلانی ساختن قدرت دولتی عمل می­کند(نوذری، 1381: 439).

     هابر ماس در تبیین و توضیح مفهوم حوزه عمومی خود چنین می­نویسد: منظور ما از حوزه عمومی قبل از هر چیزی قلمروی از حیات اجتماعی ماست­که در آن چیزی نظیر افکار عمومی بتواند شکل بگیرد. علی­الاصول تمامی شهروندان باید از امکان دسترسی به حوزه عمومی برخوردار باشند. در جریان هر مکالمه یا گفتگو که طی آن اشخاص خصوصی در کنار هم جمع می­شوند تا یک اجتماع را تشکیل دهند، در حقیقت بخشی از حوزه عمومی تشکیل یا ایجاد می­گردد. شهروندان یا افرادی که در کنار هم جمع شده­اند نه در مقام افراد اقتصادی یا حرفه­ای که تنها به فکر اداره امور خصوصی خود هستند و موظف به اطاعت و تبعیت از قواعد مذکورند بلکه شهروندان و افراد خصوصی زمانی به منزله عموم عمل می­کنند که بدون اجبار و اضطرار بتوانند به مسائل مورد علاقه مردم یا منافع و مصالح عمومی بپردازند(همان: 34).

     پوستر^[13](1995)، گفتگو را عنصر مرکزی حوزه عمومی هابر ماس می­داند. به عبارت دیگر از طریق گفتگو است که افکار عمومی شکل می­گیرد و از این طریق حوزه عمومی می­تواند به وظیفه اصلی خود یعنی نقد سیاست­های دولت بپردازد و موجب عقلانی شدن آن­ها گردد. اما گفتگو در حوزه عمومی هنگامی نقش رهایی­بخش خود را ایفا خواهد کرد که شرایط زیر برقرار باشند:

1. عقلانی- انتقادی بودن محتوای گفتگو. 2. گفتگو درباره موضوعات مدنی مشترک شهروندان نه موضوعات خصوصی. 3. نادیده گرفتن تمایزات و تفاوت­ها و در مقابل مشارکت افراد در گفتگوها هم­چون افراد برابر. 4. محدود بودن فرآیند گفتگو به شکل­گیری افکار عمومی. 5. ترجیح یک حوزه عمومی یکپارچه، که رسیدن به وفاق در آن بر تنوع و تعدد حوزه­های عمومی امکان­پذیر باشد(میناوند، 1385: 125).

     هدف اصلی حوزه عمومی این است که میان شهروندان درباره «ارزش مشترک» بحث‌های انتقادی عقلانی صورت گیرد و این امر به صورت‌بندی یا تدوین سلسله اقداماتی که در جهت منافع عموم عمل می‌کند، منتهی شود. در این میان، رسانه‌های جمعی با توجه به تمرکزشان بر انتشار اخبار و تحلیل‌های انتقادی در مورد عملکرد دولت، یکی از ارکان حوزه‌ عمومی کارآمد هستند(اوبرین^[14]، 1999).

     از حوزه‌ عمومی هابر ماس، اساساً به­ عنوان ابزار تحلیلی برای توصیف فضایی استفاده می‌کنند که در جامعه بورژوایی میان حوزه‌ خصوصی و دولت پدید آمده بود. شهروندان در این فضا به تأمل و تعمق انتقادی درباره‌ خود و دولت می‌پرداختند. در نتیجه‌ مباحث عقلانی و منطقی، نوعی توافق و اجماع پدید می‌آمد(پلاایستد^[15]، 2003).

      اینترنت و حوزه عمومی: اینترنت به دلیل داشتن ویژگی­هایی چون تعاملی بودن، امکان تشکیل اجتماعات مجازی، سهولت تولید و انتشار اطلاعات، فعال بودن مخاطب، جهانی بودن و تمرکززدایی در مقایسه با سایر وسایل ارتباط جمعی می­تواند به­ عنوان احیاگر حوزه عمومی تلقی شود. البته نباید رابطه اینترنت و حوزه عمومی را به صورتی ساده و قطبی ترسیم کرد. در رابطه با نقش اینترنت (به دلیل ویژگی متفاوتش با رسانه­های دیگر) در شکل­گیری حوزه عمومی جایگزین، دیدگاه­های متفاوتی وجود دارد (خلیلی و کفاشان، 1386: 9).

     اینترنت، اجتماعی الکترونیک است­که از شبکه وسیعی از شهروندان آزاد و برابر درسطح جهان تشکیل شده است(کاستلز، 1380: 475). این شهروندان قادرند درباره همه جنبه­های زندگی بحث کنند، بی آن که نسبت به کنترل و نظارت­های دولتی و حکومتی هراس داشته باشند(خانیکی، 1383: 9؛ به نقل از لودر و هاگئو). هم­چنین باید به این مسئله توجه داشت که مبادلات اینترنتی، غیراقتصادی است ولی رسانه­های جمعی به طور فزاینده­ای تجاری هستند. در اینترنت هر کسی می­تواند مطلبی را انتشار دهد درحالی که نشر از طریق دیگر رسانه­های جمعی در کنترل مالکین آن­هاست. طیف وسیعی از تفکرات عموم در اینترنت یافت می­شود، اما بحث و گفتگو در رسانه­های جمعی محدود و به طور حساب شده­ای انعکاس جهان­بینی مالکین آن­هاست(کی مور، 1992: 93).

     به اعتقاد الینا تورنتون اینترنت به دلیل داشتن ویژگی­های خاص خود می­تواند احیاگر حوزه عمومی باشد. این ویژگی­ها عبارتند از:

1. توانایی گروه­های ذی­نفع کوچک برای یافتن یکدیگر و برقرار کردن ارتباط، 2. توانایی افراد و گروه­های کوچک برای معرفی خود و ارایه نقطه نظرات گوناگون، 3. بقاء و ماندگاری مواد و اطلاعات در اینترنت و 4. تعاملی بودن که باعث شکل­گیری ارتباط دوسویه بین فرستنده و دریافت کننده می­شود (تورنتون^[16]، 2003).

     البته برخی گفته­اند: اینترنت اگرچه از مزیت­هایی برخوردار است اما وجود یک نوع حوزه عمومی را که هم نافع باشد، هم جنبه نمایندگی داشته باشد و در عین حال متوازن و برابر باشد، تضمین نمی­کند. اینترنت بدون تعهد واقعی به "بیان آنلاین" صرفاً توهم گشودگی را عرضه می­کند. این واقعیت که تکنولوژی­های آنلاین فقط در دسترس و قابل مصرف برای بخشی از جمعیت هستند و به شکل­گیری حوزه عمومی انحصارگرایانه، نخبه­گرایانه و به دور از الگوی آرمانی، کمک می­کندکه چندان هم از الگوی حوزه عمومی بورژوایی قرن هفدهم و هجدهم متفاوت نیست(پاپاچاریسی^[17]، 2004). هم­چنین بریزل استدلال می­کند که گمنامی و فقدان مکانیک و فشردگی و تراکم اینترنت، برای همبستگی اجتماعی مخرب است. او چنین نتیجه می­گیرد که فقدان مسوولیت و تعهد یکپارچه و منسجم، پتانسیل واقعی اینترنت به ­عنوان یک حوزه عمومی را خنثی می­سازد(میناوند، 1386: 132).

 

        روش پژوهش

     این مقاله با استفاده از روش کیفی، آسیب­ها و پیامدهای شبکه­های اجتماعی در شهر اردبیل را مورد بررسی قرار می­دهد. روش کار مطالعه حاضر با استفاده از دو تکنیک گروه کانونی یا فوکوس گروپ و مصاحبه عمیق با صاحب­نظران به شرح زیر انجام شده است.

      تکنیک اول: گروه کانونی (فوکوس گروپ): گروه متمرکز با این هدف تحت نظر قرار می­گیرند که انواع به خصوصی از اطلاعات را از مجموعه افراد مشخصی به دست آورد. به عبارت دیگر افرادی که برای شرکت در یک گروه کانونی دعوت می­شوند، باید قادر و مشتاق باشند که اطلاعات مورد نیاز را فراهم آورند و نماینده مناسبی برای جمعیت مورد نظر باشند. در این روش تعداد گروه­ها با توجه به اهداف تحقیق، منابع موجود و بررسی مدارس (برای یافتن گروه­های دانش­آموزان) و دانشگاه­ها (برای ایجاد گروه­های دانشجویی) تشکیل یافت و شش گروه برای این کار در نظر گرفته شد.

     در مقاله حاضر، پژوهشگر به ­عنوان مدیر و یک نفر دیگر به­ عنوان کمک کننده به مدیر برای اجرا و هدایت جلسات تلاش و کوشش به عمل آمد. در این راستا پرسش­های مصاحبه در جهت اهداف پژوهش پوشش داده شدند و تعادلی منطقی بین شرکت کنندگان برقرار شد. هم­چنین با مدیریت جلسات و تشویق همه شرکت­ کنندگان برای شرکت در بحث، نهایت تلاش برای کانونی بودن بحث رعایت شد. با این وجود، بحث­های گروه بر محور موضوعات و مباحث مرتبط با اهداف پژوهش به طور منقضی و مناسب پیش رفت. ابتدا از سوال­ها و موضوعات کلی­تر شروع شده و به سمت مسایل تخصصی و مرتبط با اهداف جلو رفت و تمامی تلاش­ها به کار گرفته شد تا همه اعضا در بحث­ها شرکت کرده و پاسخگوی سوال­ها باشند.

     جامعه آماری و حجم نمونه گروه­های کانونی: جامعه آماری در بخش فوکوس گروپ، دانش آموزان و دانشجویان ساکن در اردبیل می­باشند. با بررسی دقیق مدارس و دانشگاه­ها و همکاری با نواحی آموزش و پرورش برای تشکیل گروه­های کانونی دانش­آموزی و دانشگاه­های محقق اردبیلی، پیام نور و آزاد اردبیل برای شکل دادن­گروه­های دانشجویی همکاری به عمل آمد. از میان دانش­آموزان و دانشجویان با خیلی از آن­ها صحبت­های اولیه صورت گرفت و سپس در ارتباط با شبکه­های اجتماعی، میزان آشنایی و هم­چنین نوع و نحوه فعالیت در شبکه­های اجتماعی پرسیده شد و نهایتاً افرادی که در این زمینه صاحب فکر بوده و در این شبکه­ها فعال بودند و مشتاق به شرکت در کارگروه­ها بودند، انتخاب شدند. با توجه به این که برای پژوهش شش گروه (سه گروه دانش­آموزی و سه گروه دانشجویی) در نظر گرفته شده بود، و با توجه به این که برای هر گروه بین چهار تا شش نفر کفایت می­کرد. بنابراین برای هر گروه شش نفر در نظر گرفته شد که در گروه­های دانش­آموزی یکی از گروه­ها متشکل از مردان، گروه دیگر متشکل از زنان و گروه سوم نیز از افراد مختلط مرد و زن استفاده شد. هم­چنین در گروه­های دانشجویی گروه چهارم را گروه­های کانونی دانشجویان مرد شکل می­دادند و گروه پنجم متشکل از دانشجویان زن بودند و آخرین گروه یعنی گروه ششم نیز دانشجویان مختلط مرد و زن هستند. برای گروه­های دانش­آموزی از افراد بین 15 تا 18 سال استفاده شد و برای دانشجویان نیز افرادی که دانشجوی دوره کارشناسی و یا سال اول کارشناسی ارشد بودند دعوت به عمل آمد.

 تکنیک دوم: مصاحبه عمقی: در این نوع از مصاحبه، رویکرد پژوهشگر کمابیش هدایت کننده می­باشد اما به هر شکل اوست که موضوع مورد مصاحبه عمیق را پیشنهاد می­کند. پژوهشگر آزادی کاملی در اداره مصاحبه دارد همان طور که مصاحبه شونده نیز در پاسخ­هایش از آزادی کامل برخوردار است. در این مورد انجام تعدادی مصاحبه مفید به نظر می­رسد. در مصاحبه عمیق نیز، پژوهشگر تلاش می­کند محتوای پنهان مصاحبه را مشاهده کرده و آن را به شیوه­ای کیفی تحلیل کند. مصاحبه عمیق در این روش بر فرد متمرکز است. دراین پژوهش از سوال­ها ساختاریافته و باز استفاده شد و دلیل آن هم با توجه به این که در پژوهش از دو روش استفاده شده و برای به دست آوردن تحلیل درست و توان مقایسه و بررسی نتایج به دست آمده از دو تکنیک، ایجاب می­کرد که در مصاحبه عمیق نیز سوال­ها مشخص از نوع سوال­ها باز باشند تا از این طریق بتوان با سوال­ها مشابه در دو تکنیک فوکوس گروپ و مصاحبه عمیق به نتایج تحلیلی درست دست یافت.

     جامعه آماری و حجم نمونه مصاحبه عمیق: برای انجام مصاحبه لیستی از اساتید دانشگاه، مدیران رسانه­ای، صاحبان­گروه­ها و شبکه­ها درحوزه شبکه­های اجتماعی، فعالان و افراد مشهور تهیه شد و لیست آماده شده نهایتاً 56 نفر را شامل شد. سپس با بررسی­های دقیق­تر، این لیست به سی نفر کاهش یافت. پژوهشگر با مراجعه به افرادی که در لیست بودند توانست نهایتاً با 11 نفر مصاحبه عمیق انجام دهد. با توجه به این که محدوده زمانی پژوهش طوری بود که در زمان مقرر باید مصاحبه­ها انجام می­شد برای همین برخی از افراد به خاطر مسایل یا مشکلاتی نتوانستند در مصاحبه حاضر شوند و نهایتاً با 11 نفر مصاحبه­های عمقی انجام شد. با توجه به این­که به نوعی اشباع در پاسخ­ها وجود داشت یعنی از مصاحبه­ها نتایج مشابه به دست می­آمد، بنابراین ادامه آن و افزودن مصاحبه­های دیگر نتیجه متفاوتی در بر نداشت بنابراین به 11 نفر اکتفا شد.

 

        یافته­های پژوهش

     مبنای پژوهشی مقاله حاضر بر دو هدف اصلی و مهم (شناسایی اهداف و کارکردها و شناسایی آثار و پیامدهای شبکه­های اجتماعی) استوار است که تمامی مراحل پژوهش بر اساس و پایه آن شکل گرفته­اند. بر این اساس پنج سوال شاکله اصلی مقاله را تشکیل داده­اند که در ادامه به بررسی نتایج به دست آمده پرداخته می­شود.

     کارکردها و اهداف شبکه­های اجتماعی: دنیای امروز بر اساس فضایی غیر حقیقی شکل گرفته که انسان­ها را از آن چه که قبلاً در فضای سنتی زندگی می­کرد و یا بر اساس زندگی الکترونیکی که سرعت آن زیاد به چشم نمی­آمد. اما امروزه در جهانی زندگی می­کنیم متفاوت­تر از قبل و بسیار مهیج و گیج­کننده که همه انسان­ها را درگیر خود ساخته و دیگر چند نفر برای همه تصمیم نمی­گیرند بلکه نگاهی مثبت بمانند گیدنز که فضای سایبر را فضایی تعاملی بداند و یا دیدگاهی منفی و بدبینانه آن چنان که بودریار اعتقاد دارد که ما دیگر در حکم افراد با یکدیگر ارتباط برقرار نمی‌کنیم، بلکه پیام‌‌هایی هستیم بر صفحه‌ کامپیوتر دیگران، ما را وا می­دارد تا وجود فضای مجازی و در درون آن شبکه­های اجتماعی را دنیایی تعاملی شده برای همه انسان­ها بدانیم یا این که خود را در تله تکنولوژی گرفتار کرده­ایم که به دست خود زندگی را به این دستاورد بشر سپرده­ایم تا هر آن چه بخواهد بر سر ما بیاورد. این وضعیت و نگاهی عمقی به مساله شبکه­های اجتماعی نشان از کارکردهای متفاوت و متنوع و هم­چنین اهداف خاص و عامی است که از دل چنین تکنولوژی بر می­آید.

     سوال اول: کارکردهای شبکه­های اجتماعی کدامند؟ شناسایی و دست­یابی به اهداف و کارکردهای شبکه­های اجتماعی هدفی مهم است که می­توان بر اساس آن­ها به مسیری که در حال پیمودن هست و نیز در آینده طی خواهد شد، در راه تصمیم­گیری و سیاست­گذاری صحیح و اصولی گام بر داشت. براساس آن چه روند پژوهشی مقاله حاضر بدان دست یافت و طی بررسی­های کارشناسانه و جلسات فوکوس گروپ به دست آمد، کارکردهایی که در طی این مسیر شناسایی شده­اند درجدول شماره (1) اشاره شده­اند.

 

جدول شماره (1): کارکردهای شبکه­های اجتماعی

کارکردهای شبکه­های اجتماعی

1. امکان اضافه کردن امکانات و سرویس­ها از سوی کاربر 2. وجود ارتباطات چندجانبه 3. جمعی بودن انسان­ها 4. قدرت بسیج کردن آحاد مردم و سازماندهی 5. دسترسی به دیدگاه­ها و نظرات اکثر مردم 6. سرعت انتشار و انتقال اطلاعات 7. همه­گیر و همه جانبه بودن شبکه­های اجتماعی
8. تسهیل ارتباطات 9. نداشتن محدودیت مکانی و زمانی 10. بالا بودن امنیت شبکه­های اجتماعی 11. کم هزینه بودن 12. ارتباط با چندین نفر به طور همزمان 13. سادگی استفاده از آن 14. فردگرا کردن انسان­ها در جامعه حقیقی و جمع­گرا کردن مردم در فضاهای مجازی 15. عدم سانسور جریان آزاد اطلاعات و نبود فیلترینگ از هر نوعی 16. امکان برقراری تماس تلفنی رایگان 17. امکان انتقال انواع پیام و قابلیت اشتراک­گذاری
18. ایجاد حلقه­های مخاطبان و کاربران به طور عمومی یا تخصصی 19. ایجاد فضایی تعاملی 20. ایجاد خلاقیت برای کاربران 21. قدرت تصحیح و فیدبک 22. آنلاین و به­ روز بودن 23. چند رسانه­ای بودن (ارسال صدا، تصویر و متن توامان) 24. وسعت زیاد شبکه­های اجتماعی 25. آموزشی بودن 26. فضای مناسب برای تحریک انگیزه­های اجتماعی، سیاسی و غیره 27. شفافیت در ارایه متون و تصاویر 28. تعدد کاربران 29. تولید محتوا توسط کاربران 30. عضوگیری آسان.

 

     سوال دوم: شبکه­های اجتماعی دارای چه اهدافی هستند؟ علاوه بر کارکردهای شبکه­های اجتماعی، اهداف این شبکه­ها نیز از اهمیت به سزایی برخوردار است. اهدافی که در این شبکه­ها دنبال می­شود مواردی هم چون ﺗﺒﻠﯿﻐﺎت ﻫﺪف­مند اﯾﻨﺘﺮﻧﺘﯽ، جهانی‌سازی و ﮐﻨﺘﺮل دولت‌ها را شامل می­شود که در ذیل این­گونه اهداف دارای هدف­های آشکار و پنهان دیگری است­که استفاده از شبکه­های اجتماعی را حساس­تر و نوع و شرایط استفاده از آن را با اهمیت­تر جلوه می­کند. تعمق در محتواهای مورد استفاده در شبکه­های اجتماعی اهمیت آن را بیشتر آشکار می­سازد. محتواهایی چون اخبار و مسایل سیاسی روز، مطالب ادبی و هنری، محتواهای مذهبی و دینی و هم­چنین اخلاقی و آموزه­های تربیتی، مطالب علمی و آموزشی و مسایل مرتبط با فرهنگ و جامعه، دغدغه­هایی چون سلامت، بهداشت، پزشکی و محیط زیست و نیز مطالب تخصصی که به علایق شغلی و سلایق شخصی مربوط می­شوند و هم­چنین مطالب سرگرم کننده و محتواهای تفریحی که درصدد گذران اوقات فراغت و تمدد اعصاب می­باشد، باعث ایجاد و تقویت اهداف مورد استفاده از شبکه­های اجتماعی می­شود که بر اساس آن­ها می­توان شاهد پیامدهای مثبت یا منفی و مزایا و آسیب­های آن بود. آن چه از بررسی­ها حاصل می­شود که در ارتباط با دانش­آموزان، دانشجویان و کارشناسانی که در حوزه شبکه­های اجتماعی فعال بوده، به­ عنوان­کاربر حضور دارند و صاحب مطالعه نیز هستند، دیدگاه­های آن­ها بر این اساس در جدول شماره (2) آمده­اند.

 

جدول شماره (2): اهداف شبکه­های اجتماعی

 

پیامدها و آثار شبکه­های اجتماعی: دستاوردهای انسان­ها از هر توسعه­ای از صنعت­ گرفته تا فناوری‌های نوین علاوه بر مزایا و منافعی که برای انسان داشته و راحتی و رفاهی که برای او پیشکش کرده اما همواره معایب و آسیب­هایی را نیز به همراه داشته است. با آن که اغلب ابداعات و نوآوری‌ها با انگیزه رفاه و آسایش و تحکیم ارزش­های انسانی و در جهت نیل به کمال شکل گرفته است، اما در عین حال به دلیل برخی کج فکری­ها و استفاده­های نادرست از ابزارهای جدید، این اختراعات، جسم و جان و اخلاق و روان انسان­ها را نیز مورد آسیب قرار داده و باعث شده تا فرهنگ و اعتقادات و رفتارهای اجتماعی وی تغییر یابد.گسترش و توسعه شبکه­های اجتماعی نیز به مانند هر نوآوری دیگر به ایجاد تغییراتی در جنبه­های مختلف زندگی انجامیده است و در کنار دستاوردهای مثبت در زمینه­های گوناگون، پیامدها و آسیب­هایی نیز به همراه داشته است. مقاله حاضر با هدف دست­یابی به پیامدها و آثار شبکه­های اجتماعی و بر اساس مصاحبه­های عمیق با کارشناسان و جلسات فوکوس گروپ با دانش­آموزان و دانشجویان به سراغ موارد مرتبط با آثار و پیامدهای منفی و مثبت رفته تا با دریافت نظرات و دیدگاه­های آن­ها در جهت شناسایی پیامدهای مورد نظر اقدام کرده و با ارایه راهکارهای ممکن درجهت کاهش و از بین بردن آن­ها گام­های اساسی بردارد. در این زمینه و در میان کارشناسان در مورد پیامدهای شبکه­های اجتماعی دیدگاه غالبی وجود ندارد و برخی معتقد به پیامدهای منفی بیشتر و برخی دیگر معتقد به آثار مثبت بیشتر شبکه­های اجتماعی هستند. در این باره اغلب دانش­آموزان و دانشجویان تاکید بر پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی دارند و معتقدندکه آثار منفی و آسیب­های شبکه­های اجتماعی از موارد مثبت و مزایای آن بیشتر است. هر چند برخی از آن­ها به مساوی بودن پیامدها و ارتباط داشتن پیامد منفی و مثبت به انسان­ها تاکید می­کردند اما آثار مثبت مورد تاکید برخی قرار داشت هرچند همه آن­ها به این که آثار منفی و مثبت وجود دارد، اعتقاد داشتند.

سوال سوم: پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی چیست؟ شبکه­های اجتماعی دارای انواع مختلفی از پیامدها و آثار منفی هستند که موجب ایجاد آسیب­هایی در جامعه می­شوند. پیامدهایی که مورد تاکید کارشناسان و دانش­ آموختگان بود در جدول شماره (3) اشاره شده­اند.

 

            جدول شماره (3): پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی

پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی

1. امکان افزایش شایعه­پراکنی، اخبار کذب و اختلال در نظم اجتماعی 2. دست­یابی افراد غیرمجاز به اطلاعات شبکه­ای و خصوصی 3. فراهم شدن زمینه ایجاد روابط غیراخلاقی و گرایش به پورنوگرافی 4. نقض حریم خصوصی 5. انزوا و دور ماندن از زندگی در محیط­های واقعی 6. عضویت افراد با هویت­های جعلی و سوء استفاده از دیگران 7. ایجاد شکاف و افزایش اختلافات بین اعضای خانواده 8. تغییر سبک زندگی و تحمیل عادت­های غلط 9. ارتباط بیشتر جوانان با همدیگر و کاهش تاثیر از والدین و معلمان 10. تشویق به هنجارشکنی­های اجتماعی از جمله اعتیاد، پارتی­های شبانه و ... 11. وابستگی به اینترنت و باز ماندن از رشد علمی 12. تحریک احساسات کاذب 13. تاثیر سوء بر رشد تحصیلی دانش­آموزان 14. از بین رفتن ارتباطات چهره به چهره و صمیمیت 15. اتلاف وقت 16. تخریب سنت­ها 17. وجود فضای ناسالم در شبکه­های اجتماعی به جهت توزیع بی­قاعده مسائل 18. شکل­گیری خرده فرهنگ­های منحرف 19. خدشه­دار کردن باورهای مذهبی 20. به چالش کشانیدن نهادهای دینی، خانواده، مدرسه، آموزش، بهداشت و ... 21. افزایش خشونت کلامی و بدتر شدن اخلاق عمومی 22. توهم­زایی در انسان­ها 23. افزایش توهین و اهانت­های قومیتی 24. پخش فیلم­ها و عکس­های خصوصی و آبروریزی مردم 25. عدم صداقت و دروغگویی 26. امنیت نداشتن انسان­ها 27. گسستگی فرهنگی در جامعه.

    سوال چهارم: پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی در استان اردبیل­کدامند؟ با توجه به این که محدوده جغرافیایی مطالعات حاضر، استان اردبیل است، بنابراین شناسایی آسیب­ها و پیامدهایی که مختص استان اردبیل بوده و در نتیجه استفاده از شبکه­های اجتماعی حاصل شده است، مورد تدقیق قرار گرفت. با آن که اغلب مشارکین و کارشناسان اعتقاد داشتند که آسیب­ها عمومی است و مختص اردبیل نیست و مواردی که در اردبیل اتفاق می­افتند در شهرها و استان­های دیگر نیز رخ می­دهند با این حال در این زمینه مواردی شناسایی شدند که در اردبیل به وقوع پیوسته و با توجه به انتشار گسترده آن باعث ایجاد آسیب­هایی به استان اردبیل شده است. موارد مرتبط در جدول شماره (4) آمده­اند.

 

جدول شماره (4): پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی در استان اردبیل

پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی در استان اردبیل

1. افزایش حس ناسیونالیسم و قومیت­گرایی 2. افزایش خشونت در اردبیل 3. ضعف فرهنگ گفتگو در اردبیل و فراهم آمدن فرصت برای پرخاش و سائیده شدن روابط اجتماعی 4. افزایش پوشش­های زننده و نامتعارف 5. تغییر شخصیت مردم اردبیل آسیبی است­که از طریق شبکه­های اجتماعی متوجه استان اردبیل شده است 6. سکولاریزه شدن مردم 7. افزایش روابط پنهانی 8. دعوای چند نفر در بیمارستانی در اردبیل باعث ذهنیت بدی نسبت به اردبیل پیدا شد که در پایین آمدن توریسم تاثیرگذار بود 9. یکی از مسئولان بلند پایه کشوری که از تهران آمده بود و می­گفت اردبیل پتانسیل زیادی در توریسم دارد اما نمی­توانند استفاده کنند. مثلاً در شورابیل دو نفر غرق شده بودند که در همه شبکه­های اجتماعی پخش شد در حالی که شورابیل آن همه زیبایی و پتانسیل دارد اما اردبیلی­ها برای آن هیچ تبلیغی نمی­کنند 10. پخش فیلم مهد کودک و به زور خوراندن غذا به بچه از طرف معلم مهد و کتک زدن وی باعث شده تا مردم نسبت به مهد کودک­ها بی­اعتماد شده­اند 11. وجود مسئولان ضعیف در استان که در شبکه­های اجتماعی خودشان را تبلیغ می­کنند و افراد اجیر می­کنند تا این کارها را انجام دهد و چون فقط تبلیغ می­کنند اردبیل عقب می­ماند و بحث مهم توریسم و صنایع و کارخانجات به استان­های دیگر می­رود 12. حادثه مرتبط با آبی­بیگلو که حدود نه نفر به دنبال تجاوز به زنان بوده­اند و شایعات مرتبط با آن در اردبیل باعث کاهش توریست­ها به آن منطقه توریستی شده است 13. پخش گسترده حادثه دکتر پیرزاده و ارتباطش با یک شخص فاسد اخلاقی که سبب شده جامعه پزشکی اردبیل آسیب ببیند 14. دادن اطلاعات نادرست توسط یک پزشک قلابی در اردبیل که باعث مرگ یک نفر شد و انتشار آن شرایط بدی برای اردبیل به وجود آورد 15. افزایش انگ­زنی و برچسب زنی برای مردم اردبیل وقتی که نسبت به شعر ترکی، اسامی کودکان به ترکی، موسیقی و ادبیات آذربایجانی علاقه دارند که برخی سوء استفاده کرده و انگ پان­ترکیستی یا جدایی­طلبی می­زنند و باعث ایجاد مشاجرات بین مردم اردبیل می­شوند.

    

سوال پنجم: چه راهکارهایی برای رفع پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی وجود دارند؟ همه مطالعات پژوهشی پس از طی مراحل علمی خود و یافتن پاسخ­ها باید راهکارهایی هم برای از بین بردن نقاط ضعف یا تقویت قوت­ها وجود داشته باشد. در این مطالعه نیز پس از بررسی­ها و کاوش­های گوناگون از طریق مصاحبه­های عمقی و جلسات متعدد فوکوس گروپ راهکارهایی به دست آمدند که در جدول شماره (5) آمده­اند.

 

 

 

 

جدول شماره (5): راهکارهای رفع پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی

راهکارهای رفع پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی

1. رسانه ملی باید اطلاع رسانی درست درباره شبکه­های اجتماعی داشته باشد 2. تربیت خانوادگی و آموزش خانواده به فرزندان در استفاده صحیح از شبکه­های اجتماعی 3. آموزش شبکه­های اجتماعی به­ عنوان واحد درسی از مدارس­ گرفته تا دانشگاه 4. برنامه­ریزی در جهت شناخت و دست­یابی به خلاءهای اخلاقی و فردی در جهت رفع آن­ها 5. فراهم ساختن راه­های شناخت بهتر انسان­ها توسط عالمان دینی 6. تبلیغات گسترده در رسانه­ها در جهت شناسایی آسیب­ها و پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی 7. تهیه فیلم­های سینمایی و سریال­های تلویزیونی درباره شبکه­های اجتماعی در جهت نشان دادن همه جوانب شبکه­های اجتماعی 8. فرهنگ­سازی صحیح و اصولی در ارتباط با استفاده از شبکه­های اجتماعی از طریق خانواده، مدرسه و رسانه 9. نظارت بر استفاده از شبکه­های اجتماعی و فیلترینگ هوش­مند توسط دولت 10. ایجاد امکانات تفریحی مناسب برای جوانان با هدف کاهش فعالیت در شبکه­های اجتماعی 11. برنامه­ریزی مخابرات در جهت داشتن فقط یک سیم کارت به طور مشخص به اسم فرد مشخص برای کنترل صاحب سیم کارت با هدف جلوگیری از سوء استفاده و کاهش آسیب­های گوناگون 12. ارایه اطلاعات درست توسط مسئولان از طریق رسانه­ها به مردم درباره مسایل شبکه­های اجتماعی 13. ایجاد امکانات و نرم­افزارهایی توسط پلیس و مخابرات برای کنترل افراد سودجو، شایعه­پراکن و ضد دین 14. برنامه­ریزی درست مسئولان برای استفاده بهینه از شبکه­های اجتماعی 15. اعمال مقررات مشخص و روشن در زمینه شبکه­های اجتماعی از طرف نهادهای مربوطه 16. افزایش توان اقتصادی اقشار جامعه برای ایجاد رفاه بیشتر در جهت بالا بردن فرهنگ استفاده از فن­آوری­ها 17. استفاده از نخبگان و دلسوزان جامعه در جهت هدایت جامعه به مسیر درست در استفاده از شبکه­های اجتماعی
18. ایجاد رشد متوازن و همه­جانبه در جامعه برای ایجاد ظرفیت در استفاده صحیح از تکنولوژی­های نوین از جمله شبکه­های اجتماعی 19. انجام پژوهش­های کمی و کیفی در جهت شناسایی راهکارهای مناسب 20. تلاش متولیان فرهنگی و کشوری از جمله تبلیغات اسلامی، ارشاد اسلامی و رسانه ملی در جهت تولید محتوای وسیع فرهنگی 21. ارتقاء سطح سواد رسانه­ای مردم با آموزش­های لازم 22. نظارت کارشناسانه بر فضای مجازی 23. استفاده از حضور نخبگان، شایستگان و فرهیختگان در تولید محتوای شبکه­های اجتماعی 24. ایجاد و راه­اندازی شبکه­های اجتماعی سالم و مفید برای مبارزه با شبکه­های اجتماعی غیرمفید و بیگانه 25. طراحی سامانه­های هوش­مند و ساماندهی به منظور کشف الگوهای تهدید
26. ایجاد شبکه­های اجتماعی عام و خاص جهت ایجاد جریان اطلاعاتی به دور از دخالت مستقیم دولت 27. به کارگیری تیم­های فنی و نرم­افزاری برای هدایت کاربران از نظر محتوا و ساختار شبکه­های اجتماعی 28. تولید محتوای مناسب در قالب­های کوتاه برای کاربران و مخاطبان شبکه­های مجازی درباره نحوه استفاده صحیح از این امکانات 29. طراحی برنامه­های مناسب خانواده از طریق صدا و سیما از جمله دورهمی، خندوانه و سریال­های جذاب 30. فعالیت­های جایگزین برای پر کردن اوقات فراغت توسط ارگان­های ذی­ربط از جمله فعالیت­های طبیعت­گردی، ورزش، جشنواره­های مختلف و ... .

 

        بحث و نتیجه­گیری

     شبکه­های اجتماعی امروزه جایگاه حوزه عمومی را گرفته­اند که شامل عرصه­های اجتماعی است که مفاهمه، ارتباط و استدلال مبتنی بر تعقل، موضع­گیری­ها و جهت­گیری­های هنجاری توسط افراد آن جامعه در فرآیند اعمال قدرت دولت، نقش آگاهی دهنده و عقلانی­ساز دارند، یعنی اعضای جامعه که تشکیل دهنده حوزه عمومی هستند به واسطه مفاهمه و استدلال و در شرایطی که فشاری متوجه آن­ها نیست، در حوزه عمومی مذکور اضطراب، اجبار درونی یا بیرونی وجود نداشته و بر اساس اصول آزادی و آگاهی تعاملی که شرایطی برابر را برای همه مشارکت کننده­ها فراهم می­کند، تجمیعی از کنش­ها، موضع­ها و جهت­گیری­های ارزشی و هنجاری را می­سازد. این مجموعه، نهایتاً ابزار مؤثری هستند در اثرگذاری بر عملکردها و رفتارهای حکومت خصوصاً زمانی­که قدرت و اقتدار حکومت را به صورت عقلانی در می­آورد.

      بنابراین حوزه عمومی که در سده­های هفده و هجده میلادی به صورت کافه­ها و مطبوعات و در اجتماعات حقیقی دیده می­شد امروزه به شکل مجازی در شبکه­های اجتماعی تبلور یافته است. در واقع قلمروی از حیات اجتماعی است که در آن افکار عمومی می­تواند موجودیت بیابد. معمولاً همه افراد جامعه باید به حوزه عمومی دسترسی داشته باشند. در جریان هر مکالمه یا گفتگو که طی آن اشخاص با هم جمع می­شوند تا یک اجتماع را تشکیل دهند، در واقع بخشی از حوزه عمومی تشکیل یا ایجاد می­گردد. شهروندان یا افرادی که در کنار هم جمع شده­اند نه در مقام افراد اقتصادی یا حرفه­ای که تنها به فکر اداره امور خصوصی خود هستند و موظف به اطاعت و تبعیت از قواعد مذکورند بلکه شهروندان و افراد زمانی به منزله عموم عمل می­کنند که بدون اجبار و اضطرار بتوانند به مسائل مورد علاقه مردم یا منافع و مصالح عمومی بپردازند.

     وجود اینترنت و در درون آن، شبکه­های اجتماعی به ­عنوان آخرین نوآوری فناوری­های تکنولوژیکی با وجود ایجاد حوزه­های عمومی مجازی علاوه بر داشتن مزایایی چون نظارت بر حکومت و ایجاد اتحاد در میان آحاد مردم و اجتماعات مجازی که دست­یابی به اطلاعات و وقایع، بسیار آزادانه و سریع فراهم شده­اند اما معایب بزرگی دارند که باید در مقابل آن­ها با حساسیت بیشتر و برنامه­ریزی بهتر پیش رفت. خصوصاً در جوامعی مثل ایران که جامعه­ای مصرفی به شمار آمده و قبل از این­که شبکه­های اجتماعی در آن نهادینه شود و با توجه به عدم وجود آموزش­های لازم به شرایط و کم و کیف استفاده از آن چاره­ای اندیشیده شود، به صورت عمومی مورد استفاده مردم قرار می­گیرد و همین شرایط باعث ایجاد آسیب­های فراوانی برای جامعه ایرانی می­شود. دراین مقاله خواستگاه و هدف اصلی، شناسایی و دست­یابی به آسیب­ها و معایب شبکه­های اجتماعی است که در اردبیل به انجام رسیده و یافته­های پژوهشی آن در قالب دو هدف ارایه شده است. بررسی آسیب­ها و پیامدهای منفی شبکه­های اجتماعی مورد تدقیق قرار گرفته و معایب و پیامدهای منفی آن و هم­چنین کارکردهای این شبکه­ها به صورت عام و خاص مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

     یافته­ها بر اساس مصاحبه با کارشناسان و فوکوس گروپ­ها نشان می­دهند که هر چند شبکه­های اجتماعی دارای مزایایی هستند اما معایب و آثار منفی آن­ها تا به حدی است که می­تواند جامعه­ای را با فروپاشی اخلاقی، از بین رفتن اعتماد بین افراد، سوء استفاده از افراد در زمینه­هایی چون مسایل جنسی، اطلاعاتی، مالی و ... مواجه سازد. بنابراین برعهده دستگاه­های ایدئولوژیک هم­ چون صدا و سیما، آموزش و پرورش، فرهنگ و ارشاد و ... است تا با توسل به راه­های گوناگون و مناسب با آموزش اصولی و صحیح و نشان دادن راهکارهای درست در مسیر استفاده از شبکه­های اجتماعی گام­های اساسی برداشته شود تا فضای عمومی ایجاد شده مبتنی بر فضای مجازی بتواند در جلوگیری از آثار مخرب و منفی شبکه­های اجتماعی موثر افتد.

 

منابع

افتاده، جواد. (1388). کاربران تولید کننده محتوا، اساس روابط عمومی2 در عصر رسانه­های اجتماعی. مجموعه مقالات همایش بین المللی روابط عمومی 2، تهران: انتشارات کارگزار روابط عمومی.

بشیر، حسن؛ افراسیابی، محمدصادق. (1391). بررسی شبکه­های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایان. شماره 17، بهار، دوره 5.

خانیکی، هادی. (1383). رسانه؛ دمکراسی دیجیتال، فصلنامه رسانه. سال پانزدهم، شماره سوم.

خلیلی، محسن؛ کفاشان، مجتبی. (1386). بررسی جامعة انسانی و تأثیر اطلاعات بر آن، مجلة الکترونیکی نما. پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ‌ایران، شماره 1.

سلطان­پور، محمد. (1389). شبکه­های اجتماعی. به نقل از وبلاگ نوقلم www.noghalam.blogfa.com/post-29.aspx                                                           .

سلیمانی­پور، روح­الله. (1394). شبکه­های اجتماعی؛ فرصت­ها و تهدیدها، مجله ره­آورد نور. تابستان، شماره 31.

صدیق­بنای، هلن. (1387). آشنایی با شبکه‌های اجتماعی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای همشهری.

فتاحی، سیروس. (1393). مطالعه نقش شبکه­های اجتماعی در ارتباطات پویا و مفید بین پژوهشگران، مردم و دانشگاه­ها. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد کرمانشاه.

کاستلز، مانوئل. (1380). عصر اطلاعات، اقتصاد، جامعه و فرهنگ. ترجمه: احد، علیقلیان؛ افشین، خاکباز؛ و حسن، چاوشیان. ویراستار علی، پایا، تهران: طرح نو.

کی­مور، ر. (1393). دموکراسی و فضای سایبر، ترجمه: روشندل. فصلنامه رسانه. ویژه­نامه رسانه­ها و حوزه عمومی، شماره 21.

مهدی­زاده، سیدمحمد. (1393). اینترنت و حوزه عمومی. فصلنامه رسانه.ویژه­نامه رسانه­ها و حوزه عمومی، شماره 988.    

میناوند، محمدقلی. (1385). اینترنت و توسعه سیاسی: حوزه عمومی در فضای سایبرنتیک، دو فصلنامه پژوهش علوم سیاسی. شماره 2.

نوذری، حسینعلی. (1381). بازخوانی هابرماس. تهران: نشر چشمه.

Castells, Manuel. (2009). Communication Power. Oxford University Press.

Lai, L. S., & Turban, E. (2008). Group’s formation and operations in the Web 2.0  environment and social networks, Group Decision and Negotiation. 17 (5), P.p: 387-402.

Obrien Rory. (1999). Civil society, the public sphere and the internet. http"//www.web.net/-robrien.papers/civsoc

Papacharissi, zizi. (2004). The virtual sphere in webster Frank (ed) the information society Reader. Routledge publications.

Pempek, T., & et al. (2009). College students' social networking experiences on Facebook, Journal of Applied Developmental Psychology. 30, P.p: 227–238.

Plaisted tim. (2003). internet, Democracy and the Public Sphere in Australia. http://www.geocities.com

Poster, M. (1995). The Net as a Public Sphere, In: communication in History: Technolog, Culture. Society. Third edition, London: Longman.

Solis, B. (2007). The social media manifesto. http://www.briansolis.com /2007/06/ future-of-communications-manifesto-for.

Thornton, A. (2003). Does Internet Create Democracy? Diss: University of Technology, Sydney, Retrieved from: www.wr.com.au.  

 

---

[1]. مقاله حاضر حاصل پژوهشی با عنوان بررسی آسیب­ها و پیامدهای شبکه­های اجتماعی در استان اردبیل است ­که در واحد پژوهش صدا و سیمای مرکز اردبیل به انجام رسیده است.

[2]. دکترای مطالعات رسانه، دانشگاه استانبول ترکیه، پژوهشگر حوزه رسانه در سازمان صدا و سیما (نویسنده مسئول).

شماره موبایل: [phone]                                                    E- mail: [e-mail]

[3]. دکترای جامعه­شناسی، دانشگاه آزاد شهرضا، تهیه کننده رادیو در سازمان صدا و سیما.     E- mail: [e-mail]

[4]. استادیار گروه جامعه­شناسی دانشگاه پیام نور اردبیل- ایران.                                        E- mail: [e-mail]

[5]. Castells Manuel

[6]. Lai, L.S; Turban, E.

1. شبکه­های اجتماعی، فرصت­ها و تهدیدها، به نقل از سایت هراز نیوز آمل                       http://haraznews.com/173650/

[8]. Pempek, T.

[9]. Scalable

[10]. http://www.hamshahrionline.ir/details/135464/Communication/internetMedia

3. Solis, B.

[12]. Social Netwerk

[13]. Poster, Mark

[14]. Obrien, Rory

[15]. Plaisted, Tim

[16]. Thornton, A.

[17]. Papacharissi, Zizi

مراجع

افتاده، جواد. (1388). کاربران تولید کننده محتوا، اساس روابط عمومی2 در عصر رسانه­های اجتماعی. مجموعه مقالات همایش بین المللی روابط عمومی 2، تهران: انتشارات کارگزار روابط عمومی.

بشیر، حسن؛ افراسیابی، محمدصادق. (1391). بررسی شبکه­های اجتماعی اینترنتی و سبک زندگی جوانان، فصلنامه تحقیقات فرهنگی ایان. شماره 17، بهار، دوره 5.

خانیکی، هادی. (1383). رسانه؛ دمکراسی دیجیتال، فصلنامه رسانه. سال پانزدهم، شماره سوم.

خلیلی، محسن؛ کفاشان، مجتبی. (1386). بررسی جامعة انسانی و تأثیر اطلاعات بر آن، مجلة الکترونیکی نما. پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ‌ایران، شماره 1.

سلطان­پور، محمد. (1389). شبکه­های اجتماعی. به نقل از وبلاگ نوقلم www.noghalam.blogfa.com/post-29.aspx                                                           .

سلیمانی­پور، روح­الله. (1394). شبکه­های اجتماعی؛ فرصت­ها و تهدیدها، مجله ره­آورد نور. تابستان، شماره 31.

صدیق­بنای، هلن. (1387). آشنایی با شبکه‌های اجتماعی. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ای همشهری.

فتاحی، سیروس. (1393). مطالعه نقش شبکه­های اجتماعی در ارتباطات پویا و مفید بین پژوهشگران، مردم و دانشگاه­ها. پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد واحد کرمانشاه.

کاستلز، مانوئل. (1380). عصر اطلاعات، اقتصاد، جامعه و فرهنگ. ترجمه: احد، علیقلیان؛ افشین، خاکباز؛ و حسن، چاوشیان. ویراستار علی، پایا، تهران: طرح نو.

کی­مور، ر. (1393). دموکراسی و فضای سایبر، ترجمه: روشندل. فصلنامه رسانه. ویژه­نامه رسانه­ها و حوزه عمومی، شماره 21.

مهدی­زاده، سیدمحمد. (1393). اینترنت و حوزه عمومی. فصلنامه رسانه.ویژه­نامه رسانه­ها و حوزه عمومی، شماره 988.    

میناوند، محمدقلی. (1385). اینترنت و توسعه سیاسی: حوزه عمومی در فضای سایبرنتیک، دو فصلنامه پژوهش علوم سیاسی. شماره 2.

نوذری، حسینعلی. (1381). بازخوانی هابرماس. تهران: نشر چشمه.

Castells, Manuel. (2009). Communication Power. Oxford University Press.

Lai, L. S., & Turban, E. (2008). Group’s formation and operations in the Web 2.0  environment and social networks, Group Decision and Negotiation. 17 (5), P.p: 387-402.

Obrien Rory. (1999). Civil society, the public sphere and the internet. http"//www.web.net/-robrien.papers/civsoc

Papacharissi, zizi. (2004). The virtual sphere in webster Frank (ed) the information society Reader. Routledge publications.

Pempek, T., & et al. (2009). College students' social networking experiences on Facebook, Journal of Applied Developmental Psychology. 30, P.p: 227–238.

Plaisted tim. (2003). internet, Democracy and the Public Sphere in Australia. http://www.geocities.com

Poster, M. (1995). The Net as a Public Sphere, In: communication in History: Technolog, Culture. Society. Third edition, London: Longman.

Solis, B. (2007). The social media manifesto. http://www.briansolis.com /2007/06/ future-of-communications-manifesto-for.

Thornton, A. (2003). Does Internet Create Democracy? Diss: University of Technology, Sydney, Retrieved from: www.wr.com.au.