پیوند داد و شاهی در شاهنامه و چالش‌های آن

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 3، دوره 11، شماره 42، شهریور 1398، صفحه 56-94   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

پریسا داوری

استادیار دانشگاه آزاد دهاقان

چکیده

یکی از پایه‌های تفکر فردوسی و از پرکاربردترین کلمات و مفاهیم در شاهنامه، داد است؛ چنان‌که برخی شاهنامه را «حماسۀ داد» نامیده‌اند. داد از دید فردوسی به‌گونه‌ای کلی در طبیعت و زندگی جریان دارد تا آنجا که او مرگ را که پیچیده‌ترین و رمز‌آلودترین مسئلۀ هستی است، از داد روزگار می‌داند. فردوسی بین داد با شادی، آرامش، امنیت و آبادی و بیداد با ناخشنودی، ناآرامی و ویرانی رابطه‌ای اساسی می‌بیند. با وجود آنکه او داد را وظیفۀ همه می‌داند، در این کتاب پیوند بسیار برجسته‌ای میان داد و شاهی وجود دارد؛ چنان‌که دادگری برجسته‌ترین خصوصیت اغلب شاهان شاهنامه و مانیفیست همۀ آنان هنگام بر تخت نشستن است. این مقاله به ارتباط داد با حکومتگران شاهنامه به شیوۀ توصیفی و تحلیلی می‌پردازد. از نتایج این پژوهش آن است که معیار داد و بیداد در شاهنامه در دوره‌های مختلف متفاوت است؛ برای مثال گاه داد با ملاک دین سنجیده می‌شود، ولی عموماً در دوره‌های مختلف، معیار داد خود شاهان هستند چه به‌لحاظ روان‌شناسی، همه خود را بر حق می‌دانند. داد در شاهنامه (به‌ویژه با معیارهای امروز و به‌خصوص در بخش اسطوره‌ای شاهنامه) گاه مفهومی پر از پارادوکس و مطلب بسیار چالش‌برانگیزی است.
 

کلیدواژه‌ها

داد؛ بیداد؛ دادگری؛ شاهان؛ شاهنامه؛ فردوسی

مراجع

1. ابن خلدون، عبدالرحمن (1366)، مقدمۀ ابن خلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

2. بیهقی، محمد بن حسین (1368)، تاریخ بیهقی، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: نشر سعدی

3. جوانشیر، ف م. (1359)، حماسۀ داد، تهران: انتشارات شرکت سهامی خاص توده.

۴. رزمجو، حسین (1368)، «عدالت‌جویی و ظلم‌ستیزی فردوسی»، جستارهای ادبی، شمارۀ 86 و87، 413ـ432.

۵. رنجبر، احمد (1369)، جاذبه‌های فکری فردوسی، تهران: امیرکبیر

۶. زرین‌کوب، عبدالحسین (1381)، نامۀ نامور، تهران: سخن

۷. سرامی، قدمعلی. (1388)، از رنگ گل تا رنج خار، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

۸. طوسی، نصیرالدین (1369)، اخلاق ناصری، تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی.

۹. طوسی، نظام‌الملک (1372)، سیاستنامه، تصحیح هیوبرت دارک، تهران: نشر علمی و فرهنگی.

1۰. عزیزی، طاهره (1388)، «ترسیم چرخۀ عدالت در شاهنامه»، مجلۀ علوم سیاسی، سال دوازدهم، شمارۀ 45، 143ـ۱۷۰.

1۱. غزالی، ابوحامد محمد ( 1374)، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی

1۲. فردوسی، ابوالقاسم.(1387)، شاهنامه، بر اساس چاپ مسکو، تهران: هرمس

1۳. قنبری، سعید (1396)، »جایگاه عدل و داد در شاهنامه»، اولین همایش ملی علوم اجتماعی، امنیت اجتماعی، علوم تربیتی و روان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان.

1۴. کزازی، میرجلال‌الدین (1385)، نامۀ باستان، تهران: سمت.

1۵. ماسه، هانری (1375)، فردوسی و حماسۀ ملی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

1۶. مسکوب، شاهرخ (1381)، تن پهلوان و روان خردمند، تهران: طرح نو.

۱۷. ملکی، ثریا و مصطفوی، شمس‌الملوک (1394)، «بررسی و نقد نظریۀ عدالت در رسالۀ جمهوری افلاطون»، مجلۀ فلسفۀ تحلیلی، دورۀ پانزدهم، شمارۀ 28، 141ـ173.

۱۸. نظامی، جمال‌الدین محمد (1387)، خمسۀ نظامی، بر اساس چاپ مسکو، تهران: هرمس.

۱۹. وشمگیر. عنصرالمعالی کیکاووس قابوس (1375)، قابوسنامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: نشر علمی و فرهنگی.