تحلیل و تفسیر تصویرگری و رمزپردازی دوزخ از اسطوره تا عرفان

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 2، دوره 11، شماره 41، مهر 1398، صفحه 35-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا امینی لاری¹؛ فرح نیازکار^{* 2}

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور،ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت، مرودشت، ایران.

چکیده

تصویرگری و رمزپردازی، ابزارهایی است که زبان اسطوره همچنین زبان نمادین عرفان برای بیان آموزه­های بنیادین خویش برمی­گزینند؛ مفهوم دوزخ نیز یکی از موضوع های جهان شمولی است که اسطوره و عرفان به آن پرداخته­اند.
    تصاویر هولناکی که از این مکان اهریمنی و ظلمانی در اساطیر ارائه شده، بیانگر عمق اندیشه و جهان­نگری انسان در اعصار کهن بوده، نمایانگر نیازهای عمیق دینی و اخلاقی بشر است. دوزخ، این وادی آتشین و جایگاه ابدی دگردیسی­های هراسناک روان، در اغلب متون با کلماتی مربوط به ماده توصیف شده­است. آتش دوزخ، بدکاران را کیفر می­دهد و از بعدی دیگر، گذرگاهی است برای عروج نفس و نفس در سیر تکاملی­اش با گذری نمادین از دوزخ آتشین، به کمال می­رسد. همچنین از دیدگاه عرفانی معنی تمثیلی دوزخ اشاره­ای است به مراتب بعد و غفلت از تجلیات حق و محجوب بودن به حجاب­های نفسانی. اگر آتش دوزخ درونی خاموش شود در آرامشی بهشت­گون مسیر کمال درنوردیده می­شود. نگاهی بر سیر بینش انسان به مفهوم دوزخ و آموزه­هایش، از جهان اسطوره تا عرصۀ عرفان، سبب گستردگی دید و درک عمیق­تر ابعاد مختلف ماجرا می­شود.

کلیدواژه‌ها

دوزخ؛ آتش؛ شیطان؛ استحاله؛ عذاب

مراجع

1. قرآن مجید. ترجمۀ محمد مهدی فولادوند. تهران: دارالقرآن الکریم.
2. آملی، سید حیدر (1368) جامع الاسرار و منبع الانوار. با تصحیحات هنــری کربــن و عثمان اسماعیل. تهران : انجمن ایران شناسی فرانسه و علمی و فرهنگی.
3. ابن سینا (1370)  رساله الطیر. تصحیح محمد حسین اکبری. تهران: الزهرا.
4. ابن سینا (1343) حی بی یقضان.  ترجمۀ بدیع الزمان فروزانفر. تهران:  ترجمه و نشر کتاب.
5. ارداویراف (1382) ارداویراف نامه. ترجمۀ ژاله آموزگار. تهران: معین.
6. اسماعیل­پور، ابوالقاسم (1381) اسطورۀ آفرینش در آیین مانی با گفتاری در عرفان مانوی. تهران: کاروان.
7. ایونس، ورونیکا (1373) شناخت اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
8. باشلار، گاستون (1378) روانکاوی آتش. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.
9. بایار، ژان- پیر (1376)  رمزپردازی آتش. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: مرکز.
10. بهاء الدین ولد، محمدبن حسین خطیبی (1352) معارف، به اهتمام بدیع الزمان فروزانفر.تهران:  طهوری.
11. بهار ، مهرداد (1378)  پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
12. بی­نام (1378) حماسۀ گیل گمش. ترجمۀ مهدی مقصودی. مشهد: گل آفتاب.
    1. بی­نام (1380) مینوی خرد. ترجمۀ احمد تفضلی. به کوشش ژاله آموزگار. تهران: توس.
    2. پورنامداریان، تقی (1375) رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی و فرهنگی.
    3. حسن زاده آملی، حسن (1356) نصوص الحکم بر فصوص الحکم. تهران: رجا.
    4. حمویه، سعدالدین (1362) المصباح فی التصوف. مقدمه و تصحیح نجیب مایل هروی. تهران: مولی.
    5. دانته آلیگیری (1352) کمدی الهی. ترجمۀ شجاع الدین شفا. تهران: امیرکبیر.
       1. دوبوکور، مونیک (1376) رمزهای زنده جان، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: مرکز.
       2. روزبهان بقلی شیرازی (1315) عرائس البیان فی حقایق القرآن. لکهنو: چاپ سنگی.
       3. روزبهان بقلی شیرازی (1349) عبهرالعاشقین.  به سعی جواد نوربخش. تهران: خانقاه نعمت اللهی.
       4. روزبهان بقلی شیرازی.(1360) شرح شطحیات، تصحیح و مقدمۀ هنری کربن. تهران: انجمن ایران شناسی فرانسه.
       5. ساندرز، ن. ک (1382) بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل پور. تهران: کاروان.
       6. سلمی، ابی عبدالرحمان محمد (1421) حقایق التفسیر. تحقیق سید عمران.  بیروت – لبنان: دارالکتب العلمیه.
       7. سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1377) حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه.  تصحیح مدرس رضوی. تهران: دانشگاه تهران.
       8. سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم (1362) دیوان. به سعی مدرس رضوی. بی جا:کتابخانۀ سنایی.
       9. سهروردی، شهاب الدین یحیی (1380)  مجموعۀ مصنفات. تصحیح و تحشیه سید حسن نصر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
       10. شایگان، داریوش (1384) هانری کربن آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی. ترجمۀ باقر پرهام. تهران: فرزان.
       11. عباسی داکانی، پرویز (1380) شرح قصۀ غربت غربی. تهران: تندیس.
       12. عطار، فریدالدین محمد (1375) دیوان. تصحیح تقی تفضلی. تهران:  علمی و فرهنگی.
       13. عین القضات، ابوالمعالی عبدالله بن محمد (1377) تمهیدات. با مقدمه و تصحیح عفیف عسیران. تهران:  منوچهری.
       14. فرنبغ دادگی (1380)  بندهش.گزارنده مهرداد بهار. تهران: توس.
       15. کربن، هانری (1383) ارض ملکوت. ترجمۀ سید ضیاءالدین دهشیری. تهران: طهوری.
       16. کوپر،جی سی (1379) فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
       17. کمبل، جوزف (1377) قدرت اسطوره. ترجمۀ عباس مخبر. تهران: مرکز.
       18. لاهیجی، شمس الدین محمد (1374) مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. تهران: زوار.
       19. مولوی، جلال الدین محمد (1363) مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون. به اهتمام نصرالله پورجوادی. تهران: امیرکبیر.
       20. میلتون، جان (1383) بهشت گمشده. ترجمۀ فریده مهدوی دامغانی. تهران:  تیر.
       21. نجم الدین رازی، ابوبکربن محمد (1374) مرصادالعباد.  به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران:  علمی و فرهنگی.
       22. نسفی، عزیزالدین (1363) زبده الحقایق. تصحیح حق وردی ناصری. تهران: طهوری.
           1. نویا، پل (1373) تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمۀ اسماعیل سعادت. تهران: نشر دانشگاهی.
           2. ویرژیل (1387) انه اید. ترجمۀ میر جلال الدین کزازی. تهران: مرکز.
           3. هومر (1375) ادیسه. ترجمۀ سعید نفیسی. تهران: علمی و فرهنگی.
           4. هینلز، جان (1375) شناخت اساطیر ایران. ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی. تهران:  چشمه.