بررسی شخصیّت علی(ع) در خاوران‌نامه بر اساس نظریّۀ فلیپ هامون

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 3، دوره 11، شماره 41، مهر 1398، صفحه 69-91   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

خلیل بیگ‌زاده^{* 1}؛ بایرام مراد مرادی²؛ افسانه نوری³

¹دانشیار دانشگاه رازی کرمانشاه، کرمانشاه، ایران

²دانش آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار، ایران

³دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه زابل، زابل، ایران

چکیده

شخصیّت بزرگ و برجستۀ علی(ع) به گونه‌ای است که همه را مجذوب خویش ساخته و در طول تاریخ همواره نویسندگان و شاعران بسیاری شخصیّت وی را توصیف کرده‌اند از جملۀ آنان مولانا محمّدبن‌حسّام خوسفی شاعر قرن نهم هجری است. وی نخستین حماسه‌سرای مذهبی ادب فارسی و جزء اوّلین شاعرانی است که تفکّر شیعی را در شعر خود پرورانده است. شخصیّت والای علی (ع) وی را بر آن داشته تا پیرامون آن حضرت، ابیاتی نغز و زیبا بسراید. فیلیپ هامون (Philip Hamon) نشانه‌شناس فرانسوی، شخصیّت را به عنوان عنصر نشانه‌ای در نظر می‌گیرد و مبانی نظری نشانه‌شناسی شخصیّت را گسترش می‌دهد. هامون، شخصیّت را نشانه‌ای می‌داند که از دال (نام، جایگاه نحوی و بُعد بلاغی) و مدلول (صفات، کنش گفتاری و کنش رفتاری)تشکیل می‌شود. به طور کلی با بررسی نشانه‌شناسی شخصیّت می‌توان با تکیه بر ویژگی‌ها و صفات به لایه‌های عمیق درونی شخص پی برد و این مجموعه رفتارها را الگو و سرمشق خویش قرار داد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که کنش‌های گفتاری، دو سطح از شخصیّت حضرت علی(ع) را نشان می‌دهد. در گفت‌وگوهای میان مردم، وی شخصیّتی بی‌نیاز و توانمند ترسیم شده است که از هیچ چیز و هیچ کس ترسی ندارد؛ اما در گفت ‌و گوهایی که ما بین او با خدا صورت می‌گیرد، وی به عنوان شخصیّتی نیازمند و ناتوان به تصویر کشیده شده است. کنش‌های رفتاری وی شامل کنش‌های مختلفی مانند جنگ کردن، کشتن، نجات دادن و مانند این است که بسامد فراوان این نوع کنش‌ها نشان دهندۀ جایگاه اصلی امام علی(ع) در داستان دارد. همچنین وی شخصیّتی بوده که درگیر مبارزه با دشمنان و نابود کردن آنان برای دفاع از دین اسلام و مسلمانان بوده است. نام‌ها و لقب‌های به کار رفته برای این امام، یعنی؛ علی، حیدر و غشمشم، همگی با صفت‌ها و کنش‌های این شخصیّت هم‌خوانی دارند و به گونه‌ای اسم و لقبش دلالت بر تمام خصوصیّت‌هایی دارد که در داستان، وی از خود نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

خاوران‌نامه؛ علی(ع)؛ شخصیّت؛ فیلیپ هامون

مراجع

1. احمدی، بابک (1375) ساختار و تأویل متن، ج1، چاپ سوم، تهران: مرکز.
2. ابراهیمی، نادر (1378) براعت استهلال یا خوش آغازی (ساختار و مبانی ادبیّات داستانی)، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
3. براهنی، رضا (1372) قصّه‌نویسی، چاپ چهارم، تهران: نگاه.
4. حمداوی، جمیل (2015) الاتجاهات السیمیوطیقیۀ، الطبعه الاولی، بیروت: المنظمه العربیه للترجمه.
5. خوسفی، محمّدبن‌حسام (1386) خاوران‌نامه، نیمة اوّل، تصحیح حیدر علی خوش‎کنار، اردبیل: انتشارات مهد تمدّن.
6. _____، ________ (1377) خاوران‌نامه، نیمۀ دوّم، تصحیح حمیدالله مرادی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه فردوسی مشهد.
7. داد، سیما (1387) فرهنگ اصطلاحات ادبی، چاپ چهارم، تهران: مروارید.
8. سیگر، لیندا (1991) خلق شخصیّت‌های ماندگار، ترجمۀ ع. اکبری، تهران: سروش.
9. صفا، ذبیح‌الله (1387) حماسه‌سرایی در ایران (از قدیمی‌ترین عهد تاریخی تا قرن چهاردم هجری)، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فردوس.
10. کزّازی، میرجلال‌الدّین (1383) رؤیا، حماسه، اسطوره، چاپ ششم، تهران: نشر مرکز.
11. عیاشی، منذر (1429) العلاماتیۀ و علم النص، دمشق: دارالمحبۀ.
12. مرادی، حمیدالله (1382) تازیان‌نامة پارسی(خلاصة خاوران نامة ابن حسّام خوسفی)، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

13.مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی(از افلاطون تا عصر حاضر)، تهران: فکر روز.

14.مکاریک، ایرنا (1388) دانش‌نامۀ نظریّه‌های ادبی معاصر، ترجمۀ مهران مهاجر و محمد نبوی، چاپ سوّم، تهران: آگاه.

1. میرصادقی، جمال (1392) عناصر داستان، چاپ هشتم، تهران: سخن.
2. واعظی، مرادعلی (1389) اندیشه و بیان ابن‌حسّام خوسفی، بیرجند: حوزة هنری استان خراسان جنوبی.
3. هامون، فیلیپ (1990) سمیولوجیۀ الشخصیات الروائیۀ، ترجمۀ سعید بنگراد، (د، ط)، المغرب: دارالکلام.

   مقالات

1. استون، الین، ساوانا، جرج (1382) نشانه‌شناسی شخصیت، مترجم: داوود زینلو، مجلۀ هنر، ش 55، صص 63-48.
2. بهنام‌فر، محمّد و خسروی، مجید (1391) تأثیر شاهنامه بر خاوران نامه، فصلنامة مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شمارة 26، صص35- 8.
3. طاهری‌نیا، علی باقر، حیدری، زهره (1393) ساختار نشانه‌ای شخصیت حضرت مریم (س) در قرآن کریم، فصلنامه لسان مبین (پژوهش ادب عربی)، سال پنجم، ش 15، صص 64-45.
4. عامری، علی، طاهری نیا، علی باقر (1395) نشانه شناسی ادبی شخصیت فرعون در قرآن کریم، فصلنامه پژوهش‌های ادبی- قرآنی، سال چهارم، ش 2، صص 165-144.