بررسی ابعاد تعلیمی اشعار ذکر شده در فیه‌مافیه و مجالس سبعه بر پایۀ نظریۀ تقابل‌های دوگانه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 5، دوره 11، شماره 41، مهر 1398، صفحه 113-136   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

وحید رحمانی خلیلی¹؛ پروین دخت مشهور^{* 2}؛ سید حسین سیدی³؛ اکبر شعبانی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران.

²استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور، نیشابور، ایران

³استاد زبان و ادبیات عربی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

تقابل­ ها که در دو سطح واژگانی و معنایی نمود می ­یابند، این امکان را برای خالق اثر اندرزی فراهم می­آورند تا با ایجاد فضای مقایسه­ ای، زمینه­ های لازم را برای افزایش درک مخاطب فراهم آورد. در میان ادیبان فارسی­ زبان، مولانا با تکیه بر قابلیت­ های تقابل واژگانی و معنایی، مهم­ترین اندیشه­ های اندرزی و عرفانی مورد نظر خود را در مجالس سبعه و فیه­ مافیه تشریح کرده و موفق به ایجاد قاعدۀ دو­قطبیِ اخلاق/ ضد اخلاق شده است. در این مقاله، اشعار به کار رفته در این دو اثر منثور، بر پایۀ نظریۀ تقابل­ های دوگانه و روش توصیفی و تحلیل محتوا بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­ دهد که مولانا به تناسب مخاطبان خود که غالباً از اقشار سطح پایین جامعه بوده­ اند، از تقابل­ های تعلیمی واژگانی بیشتر استفاده کرده است؛ چراکه برای درک آن، نیاز به دانش چندان بالایی نیست. او در این سطح، به تقابل میان آن سرا/ این جهان؛ جوهر/ عرَض؛ خلوص/ نفاق؛ خدابینی/ خودبینی؛ هوشیاری/ غفلت؛ خودسازی/ نفس­گرایی؛ انعطاف­ پذیری/ عدم انعطاف پرداخته است. در قلمرو تقابل­ های معنایی نیز، به مورادی چون: عمل نیکو/ عمل بد؛ علم و خردورزی/ جهل و بی­ خردی؛ توکل بر خدا و تدبیر او/ عدم توکل به خدا و تدبیر او؛ سرای باقی/ سرای فانی؛ دادورزی/ ستمکاری اشاره شده ­است.

کلیدواژه‌ها

مولوی؛ فیه مافیه؛ مجالس سبعه؛ مضامین تعلیمی؛ تقابل های دوگانه

مراجع

1. آزادبرمکی، تقی (1381) نظریه­های جامعه­شناسی. تهران: سروش.
2. آشوری، داریوش (1385) عرفان و رندی در شعر حافظ. چاپ ششم. تهران: مرکز.
3. احمدی، بابک (1388) ساختار و تأویل متن. چاپ دهم. تهران: مرکز.
4. اسکولز، رابرت (1383) درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. چاپ دوم. تهران: آگه.
5. بارت، رولان (1370) عناصر نشانه­شناسی. ترجمۀ مجید محمدی. تهران: الهدی.
6. برتنس، هانس (1384) مبانی نظریۀ ادبی. محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.
7. چندلر، دانیل (1386) مبانی نشانه­شناسی، ترجمۀ مهدی پارسا. تهران: سورۀ مهر.
8. حقیقت، صادق (1385) روش­شناسی علوم سیاسی. چاپ اول. قم: دانشگاه مفید.
9. حیدری، فاطمه (1392) واژه­نامۀ فلسفی و کلامی آثار منثور ناصرخسرو. چاپ اول. تهران: زوار.
10. رسولی، عین­الله (1389) هستی پویا از نظر مولوی. چاپ اول. تهران: فرتاب.
11. سوسور، فردیناند و دیگران (1380) ساختارگرایی، پساساختارگرایی و مطالعات ادبی. گروه مترجمان. به کوشش فرزان سجودی. تهران: حوزۀ هنری.
12. فتوحی، محمود (1391) سبک­شناسی؛ نظریه­ها، رویکردها و روش­ها. چاپ اول. تهران: سخن.
13. کالر، جاناتان (1388) بوطیفای ساختارگرا. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران: مینوی خرد.
14. کالینز، جف (1380) دریدا: قدم اول. ترجمۀ علی سپهران. تهران: پردیس دانش و شرکت نشر و پژوهش شیرازۀ کتاب.
15. مجلسی، محمدباقر(1403ه.ق) بحارالأنوار الجامعه لدرر أخبار الائمه الأطهار. ج2.بیروت: دار احیاء التراث العربی.
16. مقدادی، بهرام (1378) فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی (از افلاطون تا عصر حاضر). تهران: فکر روز.
17. مولوی، جلال­الدین محمد (1355) مجالس سبعه. به اهتمام احمد رمزی آق­یورک. با مقدمه­ای از ولد چلبی ایزبوداق. استانبول: بی­نا.
18. _______________  (1386) فیه­مافیه. به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: نگاه.
19. همایی، جلال­الدین (1376) مولوی­نامه؛ مولوی چه می­گوید؟. ج1. چاپ نهم. تهران: هما.

مقالات

1. پورمختار، محسن و نادری­پور، منصور و رمشکی، سعید (1393) کاربرد تعلیمی داستان­های مثنوی در اجرای نمایش­های کاربردی برای کودکان و نوجوانان، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان. سال 6، شمارۀ 21، صص 156-127.
2. چهری، طاهره و سالمیان، غلامرضا و یاری، سهیل (1392) تحلیل تقابل­ها و تضادهای واژگانی در شعر سنایی، پژوهش­های ادب عرفانی (گوهر گویا). سال 7، شمارۀ 25، صص 158-141.
3. حیاتی، زهرا (1388)  بررسی نشانه­شناختی عناصر متقابل در تصویرپردازی اشعار مولانا، مجلۀ نقد ادبی. سال 2، شمارۀ 6، صص 24-7.
4. داورپناه، امیر (1390) پیوند اندیشه و کلام مولوی با معارف و تعالیم صوفیان، کهن­نامۀ ادب پارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. سال 2، شمارۀ 1، صص 46-21.
5. رزاق­شعار، زینب (1387) بررسی درون­مایه­های تعلیمی در رباعیات مولوی، مجلۀ نامۀ پارسی. شمارۀ 46و47، صص 133-114.
6. زندی، حاتم (1393) سیر انسانی در صورت حیوانی (بررسی فضیلت­ها و رذیلت­های اخلاقی در حکایات جانورمحور مثنوی)، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان. سال 6، شمارۀ 24، صص 204-173.
7. عمران­پور، محمدرضا (1386) اهمیت عناصر و ویژگی­های ساختاری واژه در گزینش واژگان شعر،.مجلۀ گوهر گویا. دورۀ 1، شمارۀ 1، صص 180-153.
8. گذشتی، محمدعلی و کاکاوند قلعه­نویی، فاطمه (1393) آموزه­های تعلیمی مثنوی مولوی در حوزۀ آسیب­های اجتماعی، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان. سال 6، شمارۀ 21، صص 108-81.
9. نجفی بهزادی، سجاد و صفری، جهانگیر و صادقی، اسماعیل (1394) بررسی سهم نوجوانان از مفاهیم تعلیمی – تربیتی مثنوی (بر اساس داستان­های بازنویسی شدۀ جعفر ابراهیمی شاهد و احمد نفیسی از مثنوی)، فصلنامۀ پژوهش­های ادبی و بلاغی. سال 3، شمارۀ 10، صص 75-62.
10. نوروزپور، لیلا (1392) حرص و طمع در مثنوی مولوی و مقایسۀ آن با چهار اثر در حوزۀ ادبیات تعلیمی، فصلنامۀ تخصصی سبک­شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال 6، شمارۀ 1، صص 444-431.
11. یلمه­ها، احمدرضا (1395) بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان. سال 8، شمارۀ 29، صص 90-61.