تفسیر و تحلیل گیاهان نمادین و اساطیری در حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه سنائی غزنوی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 7، دوره 11، شماره 41، مهر 1398، صفحه 163-190   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

فضل اله جهان آرا¹؛ سید محمود سید صادقی^{* 2}؛ جواد کبوتری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد گچساران، گچساران، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه های آزاد بوشهر و شیراز، ایران

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهدشت،دهدشت، ایران

چکیده

در میان آثار سنایی غزنوی حدیقه ­الحقیقه و شریعه ­الطریقه از تمایز و تشخص قابل توجهی برخوردار است؛ زیرا در قالب داستان­ های آن، مجموعه ­ای از رمزها، نمادها و کاربردهای آنها به مخاطب ارائه می­شود. حدیقه ­‏الحقیقه از منظومه‏ هایی است؛ که بر بسیاری از شاعران تأثیر گذارده است. سنایی با سرودن این منظومه­، باب تازه‏ای را در سرایش منظومه ‏های عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگی همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه ­العراقین و مخزن­‏ الاسرار را تحت تأثیر مستقیم این منظومه سرودند، و سال­ ها بعد، عطّار و مولانا سرایش مثنوی­ های عرفانی را به اوج تکامل رساندند. در میان این نمادها، کاربرد عناصر نباتی به ویژه گیاهان قابل تأمل و توجه می­ باشد. برخی از این گیاهان نمادهایی هستند؛ که نه تنها به این اثر منتسب می­ باشند؛ که تجلی آنها میان  سایر ملل به وفور قابل مشاهده است. نگارندگان در این مقاله به بررسی کاربرد و نماد تعدادی از گیاهان پرداخته­ اند. نتیجة حاصل شده بدین صورت  است؛ که سنایی در مثنوی حدیقه­ الحقیقه و شریعه­ الطریقه نیز مانند سایر آثارش برای بیان هر چه بهتر مضامین و مفاهیم از عناصر نمادی و اسطوره­ای استفاده کرده است.

کلیدواژه‌ها

گیاهان؛ اسطوره؛ سنایی غزنوی؛ حدیقه

مراجع

1. الیاده، میرچا (1376) اسطورة بازگشت جاودانه، ترجمة بهمن سرکاراتی، تهران: قطره.
2. انوری، حسن (1383) فرهنگ کوچک سخن،تهران: انتشارات سخن.
3. انوشه، حسن (1376) فرهنگ­نامة ادبی فارسی، تهران: وزارت فرهگ وارشاداسلامی.
4. بهار، مهرداد (1381) از اسطوره تا تاریخ، گردآوری ابوالقاسم اسماعیل پور، چ3، تهران: چشمه.
5. بیرونی، ابوریحان (1370) الصیدنه فی الطب، تصحیح عباس زریاب خویی، ج1، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6. پورنامداریان، تقی (1367) رمز و داستان­های رمزی، تهران: علمی فرهنگی.
7. توب، کارل (1375) اسطوره­های آزتکی و مامیانی، ترجمة عباس مخبر، تهران: نشرمرکز.
8. جوانی، اصغر (1379) هنرونماد(درخت).هنرنامه، (7)، بی جا.
9. حاجی شریفی، احمد (1391) اسرارگیاهانداروئی، تهران: حافظ نوین.

10. حق پرست، علی اکبر (1383) گیاهان اسطوره­ای ملل، بوشهر: شروع.

11. داد، سیما (1383) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

12. دبورکور، مونیک (1376) رمزهای زنده جان، ترجمة جلال ستاری، چاپ 2، تهران: [بی نا]

13. دهخدا، علی اکبر (1372) لغت نامه، ج8، چاپ اول از دورة جدید، تهران: دانشگاه تهران.

14. ــــــــــــ (1385) فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: انتشارات مروارید.

15. راشدمحصل، محمدتقی (1366) گزیده­های زادسپرم، تهران: موسئسة مطالعات وتحقیقات فرهنگی.

16. رجب­زاده، هاشم (1374) چنین گفت بودا، تهران: انتشارات اساطیر.

17. زمردی، حمیرا (1387) نمادها و رمزهای گیاهی در شعر فارسی، چ1، تهران: انتشارات زوار.

18. زمردی، حمیرا (1382) نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامه فردوسی، خمسة نظامی و منطق­الطیر، تهران: زوار.

19. ستاری، جلال (1367) رمزاندیشیوهنرقدسی، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: نشر مرکز.

20. ستاری، جلال (1383) اسطوره در جهان امروز، تهران: نشرمرکز.

21. سنایی، ابوالمحد مجدود بن آدم (1374) حدیقه­الحقیقه، به اهتمام مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

22. شمیسا، سیروس (1369) داستان رستم و اسفندیار، تهران: جهاددانشگاهی.

23. عابدی، کامیار (1376) از مصاحبت آفتاب (تاملات و جستجوهایی در شعر سهراب سپهری)، چاپ دوم، تهران، نشرروایت.

24. فرنبغ دادگی، بندهش (1380) گزارنده مهرداد بهار، چاپ دوم، تهران: توس.

25. قلی زاده، خسرو (1388) فرهنگ اساطیر ایرانی، تهران: انتشارات پارسه.

26. کمبل، جوزف (1383) اساطیرمشرق زمین، ترجمة علی اصغر بهرامی، تهران: جوانة رشد.

27. کوپر،جی.سی (1379) فرهنگ نمادهای مصور، ترجمة ملیحه کرباسیان، تهران: فرشاد.

28. گریمال، پیر (1377) فرهنگ اساطیر یونان و روم، ترجمة احمدبهمنش، ج3، تهران: امیرکبیر.

29. گوهرین، سیدصادق (1367) شرح اصطلاحات تصوف، تهران: زوار.

30. مومن حسینی، محمد (1402ه-ق) تحفة حکیم مومن، چاپ اول،تهران: کتابفروشی محمودی.

31. میرحیدر، حسین (1387) معارف گیاهی، جلد1-8، تهران: دفترنشرفرهنگ اسلامی.  

32. هال، جیمز (1383) فرهنگ نگاره­ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمة رقیة بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.

33. هروی، ابومنصور موفق بن علی (1371) الابنیه عن حقایق الادویه، به تصحیح احمد بهمنیار به کوشش حسین محبوبی اردکانی، چ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

34. هینلز، جان (1385) شناخت اساطیر ایران، ترجمة ژاله آموزگار، احمد تفضلی، چ10، تهران: چشمه.

35. یاحقی، محمد جعفر (1389) فرهنگاساطیروداستان­واره­هادرادبیاتفارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

36. یونگ، کارل گوستاو، (1357)، انسان و سمبول­هایش، ترجمۀ ابوطالب صارمی، تهران، امیرکبیر.

 مقالات

37. سیروس، شهریار (1392) پردیس هخامنشی خاستگاه باغ ایرانی، فصلنامة معماری و ساختمان، شمارة 5، صص6-11.

38. شمس، امیر (1379) نگاهی به نشان­ها و نمادها در ایران باستان، مجلۀ هنرهای تجسمی، شماره8، صص194-209.

39. متحدین، ژاله (1355) نیلوفر، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی مشهد، شمارة3، سال12، شمارة مسلسل47، صص14-25.