اقتصاد رانتیری، دولت و طبقه متوسط فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران

سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

مقاله 2، دوره 6، شماره 22، دی 1398، صفحه 23-53   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/sej.2019.670172

نویسندگان

مسعود مطلبی^{* 1}؛ حمید ملک پور²

¹استادیار، گروه علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد آزاد شهر، آزاد شهر، ایران.

²دانشجوی دکتری، گروه علوم سیاسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران

چکیده

هدف پژوهش حاضر تبیین جایگاه و وضعیت اقتصاد رانتیری، دولت و طبقه متوسط فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران بود. در این راستا، بعد از مفهوم‎‌شناسی رانت و اقتصاد رانتیری، ویژگی‌های دولت رانتیر، ماهیت طبقات اجتماعی در ایران و تأثیر دولت رانتیر بر طبقه متوسط جدید و فرهنگی مورد بررسی قرار گرفت. همچنین تاثیر اقتصاد و دولت رانتیری در مهاجرت و شهرنشینی، توسعه مراکز آموزشی و دانشگاهی، توسعه رسانه‌ای و تیپ‌شناسی طبقه متوسط فرهنگی از دیگر مباحث مورد بررسی در این پژوهش بودند. نتایج این پژوهش که با بهره‌گیری از جامعه‌شناسی تاریخی و رویکرد توصیفی- تحلیلی انجام شد، نشان داد طبقه متوسط فرهنگی همانی را می‌خواهد که طبقه متوسط جامعه صنعتی می‌خواهد، ولی از نظر اقتصادی دارای آن جایگاه نیست. این طبقه فشار می‌آورد تا ارزش‌های خود همچون حقوق شهروندی، حس مشارکت‌جویی در تصمیم‌گیری‌ها، تقویت ارزش‏های فرهنگی نوین و سبک زندگی مدرن را به دولت‌های پس از انقلاب اسلامی که از ساختی رانتیری برخوردار هستند، تحمیل کند.

کلیدواژه‌ها

طبقه فرهنگی؛ دولت رانتیر؛ اقتصاد رانتیری؛ طبقات اجتماعی

مراجع

1. ابریشمی، حمید؛ هادیان، محمد (1383). رانت‌جویی و رشد اقتصادی: شواهدی تجربی از ایران.تحقیقات اقتصادی،30 (67): 28-1.
2. افضلی، رسول (1379). اصلاحات اقتصادی و چالش‌های مشروعیت در رژیم‌های عرب.مطالعات خاورمیانه،21: 106-85.
3. بهرامی، جاوید؛ نصیری، سمیرا (1390). شوک نفتی و بیماری هلندی: بررسی موردی ایران. پژوهش‌های اقتصادی ایران، 48: 54-25.
4. حاجی یوسفی، امیرمحمد (1376). دولت رانتیر یک بررسی مفهومی. اطلاعات سیاسی اقتصادی،12(125-126): 155-152.
5. حاجی یوسفی، امیرمحمد (1389). دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
6. ذاکر صالحی، غلامرضا (1383). درآمدی بر جامعه‌شناسی آموزش عالی. تهران: کویر.
7. ربیعی، شایان (1393). من طبقه متوسط، ۱۷ سال دارم. ابتکار(28 خرداد).
8. رهنمایی، محمدتقی (1388). دولت و شهرنشینی در ایران؛ مبانی و اصول کلی نظریه توسعه شهر و شهرنشینی در ایران. پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری،1: 165-143.
9. ستاری، سجاد (1394). صور بنیادی حیات نفتی؛ به‌سوی گذار از رانتیریسم و ادبیات دولت رانتیر. دولت‌پژوهی، 2:85-23.
10. شکاری، عبدالقیوم (1379). نظریه دولت تحصیل‌دار و انقلاب اسلامی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
11. شیرخانی، محمدعلی؛ خوش گفتار لامع، حامد (1391). گفتمان و عملکرد اقتصاد سیاسی در دولت‌های تحصیل‌دار. معرفت، 21(172): 151-137.
12. طاهری، ابوالقاسم (1386). رانت، دولت رانتیر و پیامدهای آن.مطالعات بین‌المللی، 13: 147-123.
13. ظهور طبقه متوسط فرهنگی و مطالبات آن. پگاه حوزه (بهمن1397)، 7. قابل دسترس در:                                          https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3814/7392/0
14. عزیزی، نعمت اله (1383). اشتغال و آموزش عالی: راه‌های پیوند آموزش عالی با نیازهای بازار کار. پژوهش و برنامه‌ریزی در آموزش عالی، 20: 31-3 .
15. غنیمه، عبدالرحیم (1388). تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی. ترجمة نوراله کسایی. تهران: دانشگاه تهران.
16. فتحی، الهام (1394). روند شهرنشینی در ایران.آمار،12: 15-8.
17. فراست‌خواه، مقصود (1388). سرگذشت و سوانح دانشگاه در ایران. تهران: رسا.
18. فکوهی، ناصر (1382). فرهنگ و زبان، ضمیمة درآمدی بر انسان‌شناسی. تهران: نشر نی.
19. قاسمی، صفت الله؛ زارع‌زاده، رسول (1392). پیامدهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی ظهور طبقه متوسط جدید در ایران.آفاق امنیت، 5(18):96-67.
20. قاسمی، محمدعلی (1386). آسیب‌شناسی فرهنگی دولت مدرن در ایران. در: دولت مدرن در ایران. رسول افضلی. قم: انتشارات دانشگاه مفید.
21. کاتوزیان، محمدعلی (1377). نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران: نفت وتوسعه اقتصادی. ترجمه علیرضا طیب. تهران: نشر مرکز.
22. کاتوزیان، محمدعلی (1387). اقتصاد سیاسی ایران: استبداد و شبه مدرنیسم از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی. ترجمه محمدرضا نفیسی؛ کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
23. کارشناس، مسعود (1382). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران. ترجمه یوسف حاجی عبدالوهاب؛ علی اصغر سعیدی. تهران: گام نو.
24. کارل، تریلین (1388). معمای فراوانی: رونق نفتی و دولت‌های نفتی. ترجمۀ جعفر خیرخواهان. تهران: نشر نی.
25. محمدی‌فر، نجات؛ محمدی، روح‌الله (1391). نقش دولت نفتی(رانتیر) در شکل‌گیری و ماهیت طبقه متوسط جدید.چشم انداز ایران، 72:27-19.
26. مطلبی، مسعود (1386). نقش و کارکرد سیاسی طبقه متوسط جدید در جمهوری اسلامی ایران.جامعه‌شناسی،8: 102-79.
27. مطلبی، مسعود (1395). رشد و توسعه آموزش عالی و تاثیر آن بر دگرگونی ساخت سیاسی و اجتماعی ایران بعد از انقلاب اسلامی. پژوهش‌های انقلاب اسلامی،5(18):213-193.
28. ملک‌پور، حمید؛ مطلبی، مسعود؛ ازغندی، سید علیرضا (1397). بررسی رابطه دولت و طبقه متوسط جدید در جمهوری اسلامی ایران (مطالعه موردی 1376 تا 1384). رهیافت انقلاب اسلامی، 44: 100-79.
29. موثقی، احمد؛ غنیمی‌فرد، دلارام (1391). نفت و دموکراسی: مورد کشورهای صادرکننده نفت.سیاست،42(2):262-247.
30. میرابی، مقداد (1397). آمار آموزش عالی 1396-۱۳۹۵. تهران: موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی.
31. میرترابی، سعید (1391). درآمدی بر اقتصاد سیاسی نفت و مسائل نفت ایران. تهران: نشر قومس.
32. میرترابی، سعید (1391). مسائل نفت ایران. تهران: نشر قومس.
33. نصری، قدیر (1380). نفت و امنیت ملی در جمهوری اسلامی ایران. تهران: انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
34. نورث، داگلاس؛ والیس، جان ژوزف؛ بی. وب، استیون؛ وینگاست، باری آر. (1394). سیاست، اقتصاد و مسائل توسعه در سایه خشونت. ترجمه محسن میردامادی، محمدحسین نعیمی‌پور. تهران: انتشارات روزنه.
35. یامین‌پور، وحید (1389). طبقه متوسط جدید، تفاوت (یا گسست) نسلی و بایسته‌های سیاست‌گذاری رسانه. رسانه،21(83) :52-33.
36. Beblawi, Hazem (1987). The Rentier State in the Arab World. In: The Rentier State. ed. by Hazem Beblawi & Giacomo Luciani. London:Croom Helm publications.
37. Chaudhry, kiren Aziz (1994). Economic Liberalization & the Lineages of the Rentier State. Comprative Politics, 27(1): 1-25.
38. Chaudhry, kiren Aziz (1997). The Price of Wealth: Economies & Institution In The Middle East. New York: Carnell University Press.
39. Herb, Michael (2005). No Representation without Taxation? Rents, Development and Democracy. Comparative Politics, 37(3): 297- 316.
40. Karl, Terry L.  (1997). The Paradox of Plenty: Oil Booms and Petro-States. Berkeley, California: University of California Press.
41. Karl, Terry L.  (1999). The Perils of Petroleum: Reflections on The Paradox of Plenty. Journal of International Affairs, 53(1):31-48.
42. Karl, Terry L. (2004). Oil-Led Development: Social, Political, and Economic Consequences. In: Encyclopedia of Energy. P.661-672.
43. Lam, Ricky & Wantchekon, Leonard (1999). Dictatorship as a Political Dutch Disease. New Haven, Conn: Yale University.
44. Lam, Ricky & wantchekon, Leonard (2003). Political Dutch Disease. New York. New York University, Working Paper.
45. Luciani, Giacomo (1987). Allocation vs. Production States: A theoretical Perspective. In:The Rentier State. eds. H. Beblawi & G. Luciani. London and New York: Croom Helm. P.63–82.
46. Luciani, Giacomo (1994). The Oil Rent, the Fiscal Crisis of the State and Democratization. In: Democracy without Democrats? The Renewal of Politics in the Muslim World. ed. G. Salame. London: I.B. Tauris. P. 130–152.
47. Luciani, Giacomo (2005). Oil and Olitical Economy in The International Relations of The Middle East. In: International Relation of The Middle East. London: Oxford University Press.
48. Mahdavy, Hossein (1970). The Pattern and Problems of Economic development in Rentier States: the Case of Iran. In: Studies in Economic History of the Middle East. M. A. Cook (ed.). London: Oxford University Press.
49. Moore, mick (1998). Eath without Taxes: Democracy, State Capacity, and Aid Dependence in the Fourth World.  In: The Democratic Developmental State: Politics and Institutional Design. Mark Robinson & Gordon White (eds.). London: Oxford University Press.
50. Najmabadi, Afsaneh (1987). Depoliticisation of a Rentier State. In: The Rentier State. eds. Hazem Beblawi & Giacomo Luciani. London: Croom Helm.
51. Ross, Michael. L. (2004).What Do We Know about Natural Resources and Civil War?. Journal of Peace Research, 41(3): 337-56.
52. Ross, Michael.L. (2001). Does Oil Hinde Democracy?. World Politics, 53: 325–361.
53. Skocpol, Theda (1982). Rentier state and Shi'a Islam in the Iranian Revolution. Theory and Society, 11(3): 265–283.
54. Smith, Benjamin (2006).The Wrong Kind of Crisis: Why Oil Booms and Busts Rarely Lead to Authoritarian Breakdown. Studies in Comparative International Development, 40(4):55-76.
55. Waterbury, John (1994). Democracy without Democrats? The Potential for Political Liberalizationin the Middle East. In: Democracy without Democrates? The Renewal of Politics in The Muslim World. New York: IB Tauris.