پیوندهای مفید
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 418 |
| تعداد شماره‌ها | 10,005 |
| تعداد مقالات | 83,623 |
| تعداد مشاهده مقاله | 78,416,526 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 55,445,059 |
ضرورت گسترش سطح افشاء و توسعه گزارش‌های مالی در بستر حسابداری اسلامی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| پژوهش های حسابداری مالی و حسابرسی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مقاله 10، دوره 11، شماره 44، دی 1398، صفحه 217-255 اصل مقاله (863.18 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| نویسندگان | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| محسن حسینی الاصل1؛ آزیتا جهانشاد* 2 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 1دانشجوی دکتری تخصصی گروه حسابداری، دانشکده اقتصاد و حسابداری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| 2- دانشیار گروه حسابداری، دانشکده اقتصاد و حسابداری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| گزارشگری مالی مرسوم در برگیرنده همه آن چیزی نیست که بتوان بر اساس آن ارزیابی درستی از رعایت آموزه‌های اخلاقی، دینی و ایفای مسئولیت‌های اجتماعی در کسب‌وکار واحد تجاری را به عمل آورد. این پژوهش به بررسی لزوم ارتقای سطح گزارشگری مالی از دیدگاه متخصصین حرفه‌ای و دانشگاهی پرداخته است. روش تحقیق در این مطالعه ترکیبی (کیفی و کمی) می‌باشد. در بخش کیفی به شیوه تحلیل محتوا؛ با توجه به نتایج پژوهش‌های قبلی، ضرورت ارتقای سطح گزارشگری مالی متناسب با اهداف حسابداری اسلامی و اصول شریعت تبیین و در بخش کمی از طریق پرسشنامه نظر 73 نفر از متخصصین علوم مالی در این زمینه دریافت و با نرم‌افزار SPSS تحلیل گردید. سال انجام پژوهش 1397 و جامعه آماری اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها، حسابداران رسمی و کارشناسان بورس اوراق بهادار بوده است. نتایج پژوهش نشان داد بین متخصصین حرفه‌ای و دانشگاهی در مورد «کافی نبودن سطح افشاء در گزارشگری مرسوم و لزوم ارتقای آن با توجه به اهداف اسلامی» موافقت و اجماع وجود دارد. بر این اساس، برخی تغییرات محتوایی و شکلی در صورت‌های مالی واحدهای تجاری که در بستر اقتصاد اسلامی فعالیت می‌کنند، پیشنهاد شده است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| کلیدواژه‌ها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| واژه‌های کلیدی: گزارشگری مالی اسلامی؛ مسئولیت‌های اجتماعی؛ مسئولیت‌های شرعی؛ افشای کامل؛ عقلانیت اقتصادی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
ضرورت گسترش سطح افشاء و توسعه گزارش‌های مالی در بستر حسابداری اسلامی
محسن حسینی‌الاصل
آزیتا جهانشاد[2]
چکیده گزارشگری مالی مرسوم در برگیرنده همه آن چیزی نیست که بتوان بر اساس آن ارزیابی درستی از رعایت آموزه‌های اخلاقی، دینی و ایفای مسئولیت‌های اجتماعی در کسب‌وکار واحد تجاری را به عمل آورد. این پژوهش به بررسی لزوم ارتقای سطح گزارشگری مالی از دیدگاه متخصصین حرفه‌ای و دانشگاهی پرداخته است. روش تحقیق در این مطالعه ترکیبی (کیفی و کمی) می‌باشد. در بخش کیفی به شیوه تحلیل محتوا؛ با توجه به نتایج پژوهش‌های قبلی، ضرورت ارتقای سطح گزارشگری مالی متناسب با اهداف حسابداری اسلامی و اصول شریعت تبیین و در بخش کمی از طریق پرسشنامه نظر 73 نفر از متخصصین علوم مالی در این زمینه دریافت و با نرم‌افزار SPSS تحلیل گردید. سال انجام پژوهش 1397 و جامعه آماری اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها، حسابداران رسمی و کارشناسان بورس اوراق بهادار بوده است. نتایج پژوهش نشان داد بین متخصصین حرفه‌ای و دانشگاهی در مورد «کافی نبودن سطح افشاء در گزارشگری مرسوم و لزوم ارتقای آن با توجه به اهداف اسلامی» موافقت و اجماع وجود دارد. بر این اساس، برخی تغییرات محتوایی و شکلی در صورت‌های مالی واحدهای تجاری که در بستر اقتصاد اسلامی فعالیت می‌کنند، پیشنهاد شده است. واژه‌های کلیدی: گزارشگری مالی اسلامی، مسئولیت‌های اجتماعی، مسئولیت‌های شرعی، افشای کامل، عقلانیت اقتصادی. 1- مقدمه به منظور تشویق طیف وسیعی از سرمایه‌گذاران از جمله سرمایه‌گذاران مسلمان و مؤمن به شریعت اسلام که مایلند وجوه خود را بر اساس عقود مشارکتی اسلامی در واحدهای تجاری سرمایه‌گذاری کنند، لازم است تا زمینه جلب اعتماد ایشان در خصوص رعایت و انطباق عملکرد واحد تجاری با شریعت اسلام فراهم شود. یکی از شرایط لازم برای ایجاد این اعتماد، وجود اطلاعاتی است که سرمایه‌گذاران را از توانایی واحد اقتصادی برای رسیدن به اهداف آن‌ها مطمئن سازد. یکی از مهمترین منابع اطلاعاتی در این زمینه، گزارش‌های مالی با توجه به اهداف حسابداری اسلامی است؛ بنابراین توسعه گزارشگری مالی با رویکرد اسلامی اجتناب‌ناپذیر بوده و به نظر می‌رسد توسعه تئوری‌های حسابداری در این زمینه، راهگشای مجامع حرفه‌ای و سیاست‌گذار در تدوین استانداردهای مناسب حسابداری باشد؛ چرا که اصولاً چارچوب نظری گزارشگری مالی مرسوم به طور کامل به نقش اجتماعی حسابداری توجهی نداشته و صرفاً بر جنبه‌های اقتصادی آن تأکید دارد؛ بر اساس این چارچوب، نقش گزارشگری مالی به جای از پاسخگویی به جامعه، به سطح حسابدهی به ذینفعان واحد تجاری خلاصه شده است. از طرفی اگر هدف غایی حسابداری را تنها ارائه اطلاعات مفید برای تصمیم‌گیری ندانسته و ایفای مسئولیت خطیر پاسخگویی را نیز به عنوان یکی از اهداف اساسی گزارشگری مالی تلقی کنیم، تکیه صرف بر تئوری‌های اثباتی در روش‌شناسی حسابداری که بیشتر به تبیین آنچه هست می‌پردازد و نه آنچه باید باشد، برای دانش حسابداری به عنوان شاخه‌ای از علوم اجتماعی که اساساً بر حسب غایت آن تعریف می‌شود نه بر اساس موضوع، کفایت نخواهد کرد. در این راستا توجه به «هنجار» از یکسو و تأکید بر «اخلاق» از سوی دیگر، ضرورت می‌یابد؛ به گونه‌ای که غفلت از این مفاهیم به منزله فرو غلتیدن حسابداری در ورطه بحران است. از طرفی اگر دین را مجموعه‌ای از ارزش‌ها، هنجارها و جنبه‌های اخلاقی که از طریق پیامبران توسط خداوند نازل شده است، بدانیم، با تغذیه از منابع سرشار دینی به ویژه دین مبین اسلام به عنوان کامل‌ترین و آخرین دین الهی، می‌توان توجه به ارزش و هنجار را برای برون‌رفت از این بحران تجویز و بدین ترتیب ضرورت رویکرد اسلامی در حسابداری و گزارشگری مالی را بیش از پیش روشن ساخت. در نتیجه باید گفت؛ گزارشگری مالی مرسوم در برگیرنده همه آن چیزی نیست که بتوان بر اساس آن ارزیابی درستی از وظیفه مباشرت مدیران، رعایت آموزه‌های اخلاقی، دینی و ایفای مسئولیت‌های اجتماعی واحد تجاری را به عمل آورد؛ بنابراین برای ارزیابی بهتر ریسک سرمایه‌گذاری، ارزیابی وظیفه مباشرت مدیران و میزان رعایت اصول شریعت در بستر اقتصاد اسلامی توسط واحدهای تجاری، ارتقای سطح افشاء ضروری است. از طرفی بر اساس نص صریح قرآن کریم در آیه 19 سوره ذاریات[i]، افراد حق مطلق بر ثروت خود نداشته و با وجود مجاز بودن مالکیت بر ثروت، این مالکیت امانتی است در دست انسان که بایستی آن را مطابق تعالیم اسلام به مصرف رساند. شیبلی عبدالله[ii]، (2018) اعتقاد دارد؛ مشکل گزارشگری مالی مرسوم بر پایه اقتصاد سرمایه‌داری این است که نمی‌تواند حقوق ذینفعان و ذیحقان مختلف را به درستی نشان داده و همگان را از حرکت واحد تجاری در مدار عدالت اجتماعی، انصاف و رعایت حقوق دیگران مطمئن سازد. شوکت آمر[iii] (2017) معتقد است؛ در حال حاضر حرفه حسابداری از نظر درستی و عادلانه بودن افشاء آسیب دیده و بایستی بر اساس تعالیم قرآن و سنت پیامبر (ص)، نقش حسابداران امین در ارائه گزارش‌های حسابداری بر مبنای مفهوم "دیدگاه درست و عادلانه" بیشتر شود. حسینی و بابایی (1398) رعایت آموزه‌های اخلاقی در گزارشگری مالی را بالقوه باعث تضمین آینده حرفه حسابداری و حفظ جایگاه گزارشگری مالی در بازار رقابتی اطلاعات می‌دانند. در همین راستا در سال‌های اخیر؛ مجموعه جدیدی از پژوهش‌ها در مورد تأثیر باورها و ارزش‌های جوامع اسلامی بر سیستم‌های حسابداری و گزارشگری مالی و تلقی شریعت به عنوان منبع و عامل اصلی تعیین‌کننده رفتار مسلمانان از جمله رفتارهای اقتصادی آن‌ها چه در قالب رفتارهای فردی و چه در قالب رفتارهای شرکتی انجام گرفته است. باور عمومی در بین حسابداران مسلمان از جمله ملیاه سلیمان (2005)، توجه به حسابداری اسلامی به عنوان ابزاری برای ایفای مسئولیت پاسخگویی اجتماعی و شرعی و حلقه ارتباطی بین نظامات اقتصادی امروزی و دین مبین اسلام است؛ بنابراین هسته و هدف اصلی گزارشگری مالی اسلامی، فراهم ساختن اطلاعات کافی و قابل اتکا برای هر دو طیف استفاده‌کنندگان مؤمن به آموزهای دین اسلام و سایر استفاده‌کنندگانی است که در چارچوب مدرنیته و عقلانیت حاکم بر نظام‌های اقتصادی غربی در مورد کمیت و کیفیت رابطه خود با واحدهای تجاری اسلامی اتخاذ تصمیم می‌کنند. به عقیده ما؛ دستیابی به چنین هدفی از یک سو مستلزم تأمل و دقت کافی در وجوه اشتراک و افتراق بین حسابداری مرسوم و حسابداری اسلامی از جمله توجه به محدودیت‌ها، واجبات و محرمات شرعی در انجام و ثبت معاملات تجاری، مالی و سرمایه‌گذاری و از طرف دیگر مستلزم توجه به وظیفه مسئولیت پاسخگویی بنگاه‌های انتفاعی اسلامی در قبال طیف وسیعی از ذینفعان و ذیحقان در جامعه اسلامی است که لزوماً دارای رابطه تجاری با این شرکت‌ها نیستند. توجه به این موضوعات حتی ذهن متفکرین در دنیای غرب را نیز به خود جلب کرده است. با این اوصاف، این سؤالات اساسی بر روی میز قرار می‌گیرد که اولاً آیا محتوا و شکل گزارش‌های مالی مرسوم می‌تواند پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی طیف وسیعی از استفاده‌کنندگان از گزارش‌های مالی از جمله سرمایه‌گذاران مؤمن و معتقد به آموزهای اخلاقی و دینی باشد یا خیر؟ و ثانیاً با توجه به چالش‌های موجود در عرصه تجارت از جمله پدیده جهانی شدن و لزوم حفظ و توسعه روابط تجاری، مالی و سرمایه‌گذاری با دنیای غرب، آیا اصولاً امکان تعدیل و توسعه گزارش‌های مالی متناسب با اهداف حسابداری اسلامی که همزمان متضمن دستیابی به اهداف عمومی گزارشگری مالی مرسوم نیز باشد، وجود دارد یا خیر؟ و ثالثاً چه شکل و کیفیتی از گزارشگری مالی می‌تواند نیاز هر دو طیف مذبور را برطرف نماید؟ این پژوهش به دنبال پاسخ به این سؤالات است. در معدود پژوهش‌های انجام شده در این زمینه تاکنون، کوشش محققان بر ارائه صورت‌های مالی بانک‌ها و مؤسسات اعتباری بوده اما در این پژوهش، منتج از نتایج تحلیل داده‌های جمع‌آوری شده، تغییراتی در نحوه ارائه و محتوای صورت‌های مالی به صورت عام برای کلیه شرکت‌های خدماتی، بازرگانی، تولیدی و بانک‌های تجاری پیشنهاد و گزارش‌های مزبور باز تعریف شده‌اند.
شکل 1- مدل مفهومی پژوهش
2- مبانی نظری و مرور پیشینه‌ها 2-1- مبانی نظری پشتوانه فرضیه‌های پژوهش 2-1-1- پاسخگویی اجتماعی-شرعی بنگاه‌های اقتصادی در بستر گراشگری مالی اسلامی به عقیده نجفی (1391)؛ بنیان حسابداری غربی بر تفکیک اقتصاد از مذهب، رجحان رضایت فردی بر رضایت اجتماعی، حداکثرسازی سود به عنوان معیار سنجش عملکرد و تأکید بر نتیجه‌گرایی بدون توجه به آثار عملکرد واحد تجاری بر محیط قرار دارد؛ اما در حسابداری اسلامی، علاوه بر لزوم ارائه اطلاعات سودمند برای تصمیم‌گیری بر مبنای عقلانیت اقتصادی، به جنبه پاسخگویی اسلامی از نظر رعایت عدل، انصاف، اخلاق و توجه به حقوق نسل‌های آینده نیز توجه می‌شود. از نظر حسابداری اسلامی، این اطلاعات شامل؛ افشای اطلاعات مربوط به رعایت اصول شریعت به وسیله واحد تجاری، اطلاعات مربوط به منابع و اقتصادی بنگاه و آثار و تعهدات ناشی از آن‌ها، اطلاعات لازم جهت محاسبه و پرداخت وجوه شرعیه (خمس، زکات، احسان و انفاق) توسط واحد تجاری به نیابت از سهامداران، اطلاعات مربوط به منابع و مصارف جریان‌های نقدی متناسب با اهداف حسابداری اسلامی، اطلاعات لازم برای ارزیابی مسئولیت امانی بانک‌های اسلامی در حفاظت از حقوق سپرده‌گذاران و نیز اطلاعات مربوط به ایفای مسئولیت اجتماعی از جمله مسائل زیست‌محیطی توسط واحد تجاری اسلامی است. از این منظر، مباشرت و پاسخگویی ریشه در مفهوم خلیفه‌الله بودن انسان و به معنی حسابدهی کامل افراد در مقابل وظایف سپرده شده به آن‌ها و حسابخواهی سایرین نسبت به امانت‌های در اختیار آنان است؛ بنابراین به نظر می‌رسد در گزارشگری مالی اسلامی، تمرکز بر شکلی از «پاسخگویی اجتماعی» و «افشای کامل اطلاعات» باشد. به طور مثال؛ معاملاتی مانند دریافت یا پرداخت وام و به طبع آن پرداخت یا دریافت بهره و تضمین سود سرمایه‌گذاری بدون پذیرش خطر در چارچوب نظام سرمایه‌داری مجاز اما در اسلام ممنوع بوده و اگر واحد تجاری اسلامی به ناچار در دوره‌ای خواسته یا ناخواسته درگیر این نوع معاملات شده است، باید آن‌ها را در صورت‌های مالی خود افشاء کند. از دید اسلام، افشای حقیقت مسئله بسیار مهمی است. قرآن در این زمینه می‌فرماید: «و حقیقت را با دروغ نپوشانید و حقیقت را زمانی که شما می‌دانید پنهان نکنید (سوره بقره، آیه 42)[iv]». شش آیه از قرآن به این موضوع اشاره دارد که یک آیه در ارتباط با افشای کامل حقایق است (بدشاه و همکاران، 2017).
2-1-2- توسعه فرهنگ قرض‌الحسنه از نقطه نظر ایفای مسئولیت‌های اجتماعی-شرعی اجرایی نمودن قرض‌الحسنه که از جمله دستورات اسلام در راستای رشد و شکوفایی اقتصادی و تأمین مالی اسلامی است، افزون بر تحقق آرمان‌های اسلامی، زمینه را برای رشد اقتصادی و تحقق هرچه بیشتر بانکداری اسلامی فراهم می‌کند. ارائه صورت منابع و مصارف قرض‌الحسنه به این هدف کمک می‌کند چرا که هدف بانک مرکزی از مصوبه جدید خود در زمینه تبلیغ قرض‌الحسنه و منافع آن برای عموم مردم، ایجاد زمینه مشارکت هرچه بیشتر آنان و درک ارزش‌های واقعی این سنت حسنه توسط آنان است. (مهرانی و همکاران، 1394). بر اساس قوانین حاکم بر عملیات بانکداری بدون ربا در ایران، بانک‌ها موظف به تخصیص 10% از منابع تجهیزشده خود به عنوان تسهیلات قرض‌الحسنه برای تأمین بخشی از سرمایه مورد نیاز افراد بی‌بضاعتی که توان کار داشته اما سرمایه کافی در اختیار ندارد، زوج‌های جوانی که قصد ازدواج داشته، بیماران بی‌بضاعت یا کم‌بضاعتی که دچار بیماری‌های صعب‌العلاج می‌باشند، هستند؛ اما در حال حاضر به دلیل بالا بودن هزینه تجهیز منابع مالی بانک‌ها و نیز پایین بودن بازده سرمایه‌گذاری‌های انجام شده به دلیل رکورد همراه با تورم اقتصادی در دهه‌های اخیر، عملاً بانک‌ها از تخصیص بخشی از منابع خود به تسهیلات قرض‌الحسنه با کارمزد بسیار پایین (5/2% تا 4%) خودداری می‌نمایند (لله‌گانی و عبدالله‌پور (1394)؛ در حالی که در نظام اقتصادی اسلام، ایفای مسئولیت‌های اجتماعی توسط بنگاه‌های تجاری مورد تأکید است؛ بنابراین به نظر می‌رسد تهیه و ارائه «صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه» می‌تواند گامی در شفافیت عملکرد بانک‌های اسلامی و اطمینان از ایفای وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی آن‌ها باشد. در استاندارد حسابداری مالی شماره یک سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی تحت عنوان «ارائه و افشاء در صورت‌های مالی بانک‌های اسلامی و نهادهای مالی» نیز بر این موضوع تأکید شده است.
2-1-3- اهمیت افشای میزان توجه به مسائل زیست‌محیطی از منظر گزارشگری مالی اسلامی نگهداری و مراقبت از محیط‌زیست یک مفهوم امروزی و بیگانه با اسلام نبوده، بلکه ریشه عمیق در آموزه‌های اسلامی دارد. بسیاری از مفاهیم اسلامی مانند توحید، عدل، احسان، حکمت و تواضع، مضامین اساسی در ارتباط با تعامل بین نوع بشر و محیط پیرامون به همراه دارد. ابعاد زیست‌محیطی و ارتباط آن با مضامین حسابداری در برخی از مبانی محوری اسلام شامل یگانگی خداوند، جانشینی در زمین، عدالت اجتماعی، جامع‌نگری و آینده‌نگری آموزه‌های اسلامی و تحسین زیبایی طبیعت به خوبی قابل تبیین است. تأکید قرآن بر تعادل محیط‌زیست، دلالت بر شکننده بودن آن دارد. حسابداری محیط زیست فراتر از حسابداری هزینه‌ها و منافع زیست‌محیطی که شامل هزینه و منافع ناشی از تغییر در محصولات یا فرآیندهای شرکت و نیز تغییر در تأثیرات محیط زیستی است، می‌باشد (حیدرپور و قرنی، 1394). انگاشتن طبیعت به عنوان یک کالای عمومی و بهره‌مندی انسان‌ها و سایر مخلوقات از طبیعت را می‌توان به عنوان انتزاعی از اصل اساسی توحید برشمرد. اصل مراقبت از حقوق نسل‌های آینده، افشای برخی اطلاعات اساسی در این زمینه را ایجاب می‌کند. روش‌های گزارشگری حسابداری زیست‌محیطی در اسلام تلاش دارند تا به این پرسش پاسخ دهند که آیا فعالیت‌های تجاری به گونه‌ای است که توسعه پایدار را با در نظر گرفتن نیازهای نسل‌های بعد نوید دهد. کورتز[v] و پنسردا[vi] معتقدند که افشای اطلاعات زیست‌محیطی بخشی از مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها است و اگر موجب تخریب محیط زیست شود، پاسخگویی آن به عهده شرکت‌ها است (خواجوی و همکاران، 1397)؛ بنابراین عدم توجه به اثرات زیست‌محیطی ناشی از عملکرد واحد تجاری، ممکن است تداوم فعالیت آن را به خطر اندازد؛ بنابراین می‌توان تصور نمود که افشای رعایت الزامات زیست‌محیطی در یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی، بالقوه می‌تواند به حسابرسان در ارزیابی ریسک تداوم فعالیت و به سایر استفاده‌کنندگان در ارزیابی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی مؤسسات انتفاعی اسلامی یاری رساند.
2-1-4- خمس و زکات؛ ابزار برای ارزیابی میزان پاسخگویی به مسئولیت‌های اجتماعی-شرعی سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی، ماهیت زکات و مالیات را متفاوت می‌داند. طبق استاندارد شماره 9 (2010) این سازمان با عنوان «زکات»، در مورد پرداخت زکات به وسیله نهادهای مالی اسلامی به نیابت از سهامداران دو حالت تصور شده است. در حالت اول که پرداخت زکات بر مؤسسات مالی اسلامی واجب است، زکات به عنوان هزینه در صورت سود و زیان موسسه منعکس می‌شود. از آنجا که تصمیم به تجارت، شرط لازم برای معتبر بودن زکات است، پس یک گزینه برای ایفای این شرط، اختیار تصویب قانون زکات برای پرداخت آن به نیابت از طرف موکل می‌باشد. از طرفی تصمیم به تجارت می‌تواند تلویحاً به وسیله درج در اساسنامه یا قوانین مؤسسات تجاری اسلامی صورت پذیرد که باید زکات متعلقه را پرداخت کنند. حالت دوم؛ در مواردی که موسسه مالی اسلامی متعهد به پرداخت زکات نیست اما به درخواست تمام یا برخی از سهامداران به عنوان نماینده در ایفای تعهد زکات آن‌ها عمل می‌نماید. در چنین حالتی، در صورت وجود سود قابل تقسیم، استاندارد مذکور با زکات به عنوان سهمی از سود قابل تقسیم برخورد می‌کند؛ اما اگر هیچ سودی اعلام نشده باشد، پرداخت زکات مشروط به رضایت موسسه اسلامی با ایفای این تعهد به نیابت از سهامداران است. بر اساس استاندارد مذکور، بانک‌های اسلامی بایستی دوره شمول صورت منابع و مصارف وجوه صندوق خیریه و زکات، مسئولیت موسسه تجاری اسلامی در پرداخت زکات، نحوه جمع‌آوری و پرداخت زکات به نیابت از سهامداران یا دارندگان حساب‌های سرمایه‌گذاری محدود نشده، مبالغ پرداخت‌شده از محل صندوق و نیز موجودی صندوق در پایان دوره را افشاء نمایند. از طرفی به نظر می‌رسد؛ قاعدتاً این الزامات افشاء در مورد مبالغ مکسوره از سهم سود سهام اعلام شده سهامدارانی که با قبول اساسنامه شرکت، به موسسه وکالت کسر خمس را داده‌اند نیز الزامی باشد؛ بنابراین می‌توان گفت؛ ارائه صورت منابع و مصارف خمس و زکات، بالقوه می‌تواند در شفافیت و ارزیابی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی مؤسسات تجاری اسلامی و ارزیابی وظیفه مباشرت مدیران آن‌ها مؤثر باشد.
2-1-5- شفافیت منابع بانک‌های اسلامی؛ ابزاری در جهت جلب اعتماد سرمایه‌گذاران مؤمن در بانکداری اسلامی، بانک در بکارگیری و سرمایه‌گذاری مجدد سپرده‌های مدت‌دار سرمایه‌گذاران وکیل است. حق‌الوکاله بکارگیری سپرده‌های مدت‌دار به عنوان درآمد بانک اسلامی محسوب می‌شود. با آمیخته‌شدن منابع وکالتی و منابع اصالتی بانک، سود حاصل از اعطای تسهیلات به مشتریان، مشاع تلقی و باید طی مکانیزمی عادلانه بین سپرده‌گذاران و بانک تقسیم شود. در بانکداری اسلامی واژه «حساب سرمایه‌گذاری» معادل واژه «سپرده سرمایه‌گذاری» استفاده می‌شود. این حساب‌ها به دو دسته محدود شده و محدود نشده تقسیم می‌شوند. در نوع اول، دارنده حساب سرمایه‌گذاری، وجه را در قالب عقد مضاربه نزد بانک قرار داده و به وی اجازه میدهد این وجوه را بدون وضع هیچ محدودیتی از نظر محل، شیوه و هدف سرمایه‌گذاری، به روشی که خود مناسب تشخیص میدهد، سرمایه‌گذاری کند. در این حالت سپرده‌گذاران و بانک اسلامی در بازده وجوه سرمایه‌گذاری شده سهیم هستند (مهرانی و دیگران، 1394)؛ اما در حساب‌های نوع دوم، دارندگان سپرده سرمایه‌گذاری، محدودیت‌هایی مانند الزام بانک به عدم استفاده از وجوه آن‌ها در معاملات فروش اقساطی یا بدون ضامن و نیز الزام بانک به سرمایه‌گذاری وجوه به صورت مستقیم و نه از طریق اشخاص ثالثی را وضع می‌نمایند. در این حالت، اطمینان از رعایت محدودیت‌های وضع‌شده توسط بانک برای سپرده‌گذاران از دیدگاه اعتقادی یا ریسک گریزی آنان اهمیت دارد. در نتیجه انتظار می‌رود؛ ارائه صورت حساب‌های سرمایه‌گذاری محدودشده و محدودنشده در شفاف‌سازی و ارزیابی ایفای مسئولیت پاسخگویی شرعی بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی مؤثر باشد.
2-2- مرور پیشینه‌ها قدمت پژوهش‌های شبه تجربی در زمینه حسابداری اسلامی در جهان به کمتر از سی سال و در ایران به کمتر از ده سال رسیده و پیشینه کافی در این زمینه وجود ندارد. معدود پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه نیز در قالب پژوهش‌های بین‌رشته‌ای (مالی-اسلامی) انجام شده است. در ادامه به ذکر چند نمونه از پژوهش‌های انجام شده در حوزه حسابداری و گزارشگری مالی اسلامی و مسائل زیست‌محیطی که با پژوهش حاضر قرابت موضوعی نسبی دارند پرداخته می‌شود.
2-2-1- پژوهش‌های خارجی زولکارنیان (2017)؛ در پژوهشی تحت عنوان «چارچوب مفهومی استانداردهای حسابداری مالی مالزی و استانداردهای حسابداری مالی سازمان حسابرسی و حسابداری مؤسسات مالی اسلامی» به مقایسه مؤلفه‌های صورت‌های مالی «می بانک اسلامی برهاد مالزی» که از استانداردهای بین‌المللی حسابداری در گزارشگری مالی پیروی می‌کند با بانک‌های اسلامی بحرین که از استانداردهای حسابداری مالی سازمان حسابرسی و حسابداری مؤسسات مالی اسلامی استفاده می‌کنند، پرداخته است. به عقیده پژوهشگر، درک دیدگاه شریعت از مفروضات کلیدی حسابداری به تهیه‌کنندگان و استفاده‌کنندگان از صورت‌های مالی کمک می‌کند تا تأثیر سیاست‌های حسابداری بر صورت‌های مالی را مورد توجه قرار دهند. شوکت آمر (2017)؛ در مقاله‌ای با عنوان «توسعه تئوری حسابداری اسلامی - دومین اصل شهادت» به بیان این موضوع پرداخته که در حال حاضر حرفه حسابداری از نقطه نظر «درستی و عادلانه بودن افشاء» آسیب دیده است. در این پژوهش به نقش تعالیم قرآن و سنت پیامبر (ص) در توسعه حسابداری اسلامی بر اساس دیدگاه بسیار مناسبی از شهادت پرداخته شده و نقش حسابداران امین در ارائه گزارش‌های حسابداری بر اساس مفهوم «دیدگاه درست و عادلانه» تشریح شده است. احمد مقصد (2018)؛ «عوامل مؤثر در بکارگیری استانداردهای حسابداری برای مؤسسات مالی اسلامی در عراق: یک چارچوب مفهومی» را بررسی و ضمن ارائه یک چارچوب مفهومی تعیین‌کننده در اجرای استانداردهای حسابداری مؤسسات مالی اسلامی در عراق، اذعان می‌دارد که به دلیل تفاوت‌های اساسی در ابزارهای مالی اسلامی، انطباق این استانداردها با استانداردهای گزارشگری حسابداری مرسوم که به عنوان استانداردهای بین‌المللی حسابداری شناخته می‌شوند، عملاً غیرممکن است؛ بنابراین یک استاندارد حسابداری جداگانه نیاز دارد. شیبلی عبدالله (2018)؛ در مطالعه‌ای با عنوان «حسابداری از دیدگاه مرسوم و دیدگاه اسلامی: پتانسیلی از یک چارچوب گزارشگری جایگزین» از طریق تشریح دیدگاه فلسفی و عملی اسلام و مقایسه آن با دیدگاه فلسفی غرب و تأثیر آن بر نحوه ثبت معاملات و گزارشگری مالی، به تبیین دلایل لزوم ارائه یک چارچوب نظری گزارشگری مالی و استانداردهای حسابداری جایگزین برای مؤسسات اسلامی که بالقوه از همگرایی نسبی با چارچوب گزارشگری مرسوم نیز برخوردار باشد، پرداخته است. ناظم اودین (2019)؛ به «تجزیه‌وتحلیل گزارش‌دهی توسط مؤسسات اسلامی» و نحوه اندازه‌گیری و ارزیابی معاملات عمده مالی توسط مؤسسات مالی اسلامی در گزارش‌های سالیانه این مؤسسات پرداخته و این اندازه‌گیری‌ها و ارزیابی‌ها را بر اساس بیانه‌های هیئت تدوین استانداردهای حسابداری مالی و استانداردهای بین‌المللی حسابداری نیز انجام داده است. نتایج پژوهش نشان از چالش‌های واقعی در پذیرش استانداردهای بین‌المللی حسابداری توسط مؤسسات مالی اسلامی داشت. در این مقاله تفسیر مفصلی از ماهیت این چالش‌ها ارائه شده است.
2-2-2- پژوهش‌های داخلی حیدرپور و قرنی (1394)؛ در مقاله‌ای تحت عنوان «تأثیر حسابداری زیست‌محیطی بر شاخص‌های مالی و عملیاتی شرکت‌های تولیدی» به بررسی تأثیر حسابداری محیط زیست بر شاخص‌های مالی و عملیاتی و تعیین جایگاه حسابداری پرداختند. نتایج پژوهش آنان نشان از تأثیر حسابداری محیط زیست بر شاخص‌های مالی و عملیاتی، افزایش میزان تولید، کاهش میزان ضایعات و افزایش دریافت کمک‌های بلاعوض فنی از بیرون دارد. خواجوی و همکاران (1397)؛ در مقاله‌ای تحت عنوان «ارتباط بین ساز و کارهای حاکمیت شرکتی و افشای داوطلبانه اطلاعات زیست‌محیطی (مطالعه موردی شرکت‌های صنایع محصولات شیمیایی و مواد و محصولات دارویی)» به بررسی تجربی رابطه بین ساز و کارهای حاکمیت شرکتی و افشای داوطلبانه اطلاعات زیست‌محیطی در شرکت‌های حاضر در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. یافته‌های پژوهش آنان نشان داد حضور مدیران غیرموظف در هیئت‌مدیره شرکت‌ها منجر به افزایش سطح افشای اطلاعات زیست‌محیطی نشده اما تفکیک وظیفه مدیرعامل از رئیس هیئت‌مدیره منجر به افشای بیشتر اطلاعات در این زمینه می‌گردد. حمدی و همکاران (1392)؛ در مقاله‌ای تحت عنوان «مربوط بودن ارزش اطلاعات حسابداری و عوامل تأثیرگذار بر آن» به بررسی مربوط بودن ارزش اطلاعات حسابداری برای سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. نتایج تحقیق آنان بیانگر مربوط بودن ارزش اطلاعات حسابداری برای سرمایه‌گذاران در بورس اوراق بهادار تهران بر مبنای مدل‌های بازده و قیمت است. مهرانی و همکاران (1395)؛ در مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی ارائه صورت‌های مالی جدید در حسابداری اسلامی» به بررسی آن دسته از چالش‌های مربوط به رویه‌های افشای حسابداری اسلامی که در استانداردهای بین‌المللی حسابداری مورد توجه قرار نگرفته‌اند، پرداختند. نتایج پژوهش آنان نشان از مطلوبیت و پیامد مثبت ارائه صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه و صورت تغییرات در حساب‌های سرمایه‌گذاری محدود شده و عدم انطباق صورت منابع و مصارف وجوه خیریه و زکات با رهنمودهای اسلامی دارد. دیانتی دیلمی و همکاران (1395)؛ به بررسی ضرورت حسابداری اسلامی از دید خبرگان دانشگاهی پرداخته و به این نتیجه رسیدند که استفاده‌کنندگان از اطلاعات حسابداری در ایران علاقه‌مند به افشای اطلاعات در زمینه‌های مختلف مانند رعایت موازین شرعی، عدم وقوع تقلب مالی، رعایت الزامات مبارزه با پولشویی، رعایت حقوق کارگران و کارمندان، توجه به رعایت حقوق مصرف‌کنندگان، توجه به الزامات زیست‌محیطی، توجه به بهره‌وری، توجه به تعالی و پیشرفت، عدم اسراف و توجه به کیفیت محصول بوده و این اطلاعات می‌تواند برای استفاده‌کنندگان مفید باشد.
3- فرضیه‌های پژوهش با توجه به مبانی نظری پژوهش، در این تحقیق پنج فرضیه زیر برای بررسی امکان ارتقای سطح گزارشگری مالی مرسوم در قالب ارائه گزارش‌های مکمل و توسعه یادداشت‌های همراه صورت‌های مالی در نظر گرفته شده‌اند: فرضیه 1: شیوه‌های فعلی افشاء در حسابداری مرسوم، برای گزارشگری مالی اسلامی کافی نیست. فرضیه 2: ارائه صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه می‌تواند در ارزیابی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی بانک‌های اسلامی مؤثر باشد. فرضیه 3: ارائه چک لیست رعایت الزامات زیست‌محیطی می‌تواند در شفاف‌سازی و ارزیابی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی مؤسسات اسلامی مؤثر باشد. فرضیه 4: ارائه صورت منابع و مصارف خمس و زکات می‌تواند در شفاف‌سازی و ارزیابی ایفای مسئولیت‌های اجتماعی و ارزیابی وظیفه مباشرت مدیران مؤسسات تجاری اسلامی مؤثر باشد. فرضیه 5: ارائه صورت حساب‌های سرمایه‌گذاری محدودشده و محدودنشده می‌تواند در شفاف‌سازی و ارزیابی ایفای مسئولیت پاسخگویی شرعی بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی مؤثر باشد.
4- روش‌شناسی پژوهش 4-1- ابزار گردآوری و روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در این پژوهش، دیدگاه اسلامی و غربی در خصوص دو مفهوم «افشای کامل» و «پاسخگویی اجتماعی» به عنوان مؤلفه‌های اصلی سیستم حسابداری اقتصادی-اجتماعی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است. به دلیل بین‌رشته‌ای بودن موضوع و عدم وجود پیشینه کافی، روش تحقیق در این پژوهش آمیخته اکتشافی بوده و موضوع از هر دو جنبه فقهی و مالی و به شکل کیفی و کمی مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش کیفی ابتدا با استفاده از شیوه تحلیل محتوا، ضمن بهره جستن از آیات قرآن کریم و فتاوی علمای دینی و نیز در نظر گرفتن نتایج پژوهش‌های قبلی، ضرورت ارتقای سطح افشاء در گزارشگری مالی مرسوم متناسب با اهداف حسابداری اسلامی تبیین و سؤال اصلی و فرضیه‌های پژوهش تعیین گردیدند؛ سپس در بخش کمی با استفاده از ابزار پرسشنامه مشتمل بر 25 سؤال در قالب طیف 5 گزینه‌ای لیکرت، نظر متخصصین در زمینه موضوعات مورد بحث در فرضیه‌های پژوهش دریافت و با استفاده از نسخه 19 نرم‌افزار SPSS مورد تحلیل قرار گرفتند. موضوع پژوهش بین‌رشته‌ای «مالی اسلامی» و در حوزه مطالعات رفتاری-تطبیقی است.
4-2- تعریف عملیاتی و نحوه اندازه‌گیری متغیرهای پژوهش حسابداری و گزارشگری مالی اسلامی: یک سیستم اطلاعاتی است که به گزارش ابعاد دنیوی (مادی و معنوی) و اخروی رویدادهای مالی و غیرمالی در واحد تجاری با محوریت موازین اخلاقی، انسانی و شرعی (اسلامی) می‌پردازد (نویسندگان). شیوه‌های فعلی افشاء: عبارت است از ارائه صورت‌های مالی اساسی شامل صورت سود و زیان، صورت سود و زیان جامع، ترازنامه و صورت جریان‌های نقدی همراه با یادداشت‌های همراه این صورت‌ها (نشریه 160 سازمان حسابرسی، 1385). خمس: به معنای یک‌پنجم از درآمد بوده که بر اساس اعتقادات شیعه به عنوان یکی از انواع مالیات‌های اسلامی به منظور رفع مشکلات مالی امت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی وضع شده است (دهخدا، 1337). زکات: زکات از واجبات مالی در دین اسلام است که بر اساس آن مسلمانان باید مقدار معینی از ۹ قلم کالا را برای مصرف در زندگی فقرا و سایر امور عمومی اجتماعی بپردازند. این ۹ کالا عبارت‌اند از نقدین (طلا و نقره)، انعام ثلاثه (گاو، گوسفند و شتر) و غلات اربعه (گندم، جو، کشمش و خرما). مقدار پرداختی هر یک از این کالاها متفاوت بوده و در فقه تعیین شده است (ویکی شیعه، 2019). صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه: گزارشی از تغییرات در منابع و مصارف برون‌سازمانی مانند حساب‌های جاری نزد بانک و وجوه ارائه شده توسط سهامداران یا افراد خیر که برای اعطای وام قرض‌الحسنه (بدون بهره) در اختیار بانک اسلامی قرار گرفته‌اند (نویسندگان). مسئولیت‌های اجتماعی: مجموعه وظایف و تعهداتی قانونی یا اخلاقی است که شرکت بایستی در جهت حفظ، مراقبت و کمک به جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کند، انجام دهد (نویسندگان). بانک اسلامی: موسسه‌ای مالی و اعتباری که وظیفه آن تجهیز و تخصیص منابع بر پایه عقود اسلامی (قرض‌الحسنه، مضاربه، مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، فروش اقساطی، معاملات سلف، اجاره به شرط تملیک، جعاله، مزارعه، مساقات و خرید دین) است (نویسندگان). موسسه تجاری اسلامی: در معنی عام به کلیه مؤسسات انتفاعی (بانک‌ها، شرکت‌های تجاری و...) گفته می‌شود که در بستر اقتصادی یک کشور با حاکمیت اسلامی فعالیت می‌کنند (نویسندگان). الزامات زیست‌محیطی: مجموعه اعمال و تکالیف قانونی واحدهای تجاری که بایستی در راستای پیشگیری و ممانعت از هر نوع آلودگی و هر اقدام مخربی که موجب بر هم خوردن تعادل و تناسب محیط زیست می‌شود، انجام دهند (نویسندگان). افشای داوطلبانه: افشای جزئیاتی بیشتر از جانب شرکت‌ها علاوه بر اطلاعات افشاشده در روند افشای اجباری، افشای اختیاری نامیده می‌شود (میک و همکاران؛ 1995). صورت منابع و مصارف خمس و زکات: گزارشی از مبالغ مکسوره از سود سهام یا سود مشارکت سرمایه‌گذاران به عنوان خمس و زکات و مبالغ تخصیص‌یافته به امور خیریه از آن محل را گویند (مهرانی و همکاران، 1395). وظیفه مباشرت مدیران: مسئولیت حسابدهی مدیران واحد تجاری به سهامداران در قبال منابعی که در اختیار دارند (هندریکسون، 2004). سرمایه‌گذاریمحدودشده: منابع مالی وکالتی که توسط سرمایه‌گذاران در اختیار بانک اسلامی قرار گرفته و بانک صرفاً باید آن‌ها را در طرح یا طرح‌های خاصی که سپرده‌گذار تعیین کرده است، سرمایه‌گذاری کند (مهرانی و همکاران، 1395). سرمایه‌گذاریمحدودنشده: منابع مالی وکالتی که توسط سرمایه‌گذاران در اختیار بانک اسلامی قرار گرفته و بانک می‌تواند آن‌ها را با منابع اصالتی خود مخلوط کرده و هر طور صلاح می‌داند، سرمایه‌گذاری کند (مهرانی و همکاران، 1395). مسئولیت پاسخگویی شرعی: وظیفه حسابدهی مدیران واحد تجاری در قبال جامعه نسبت به منابع قرض‌الحسنه، وجوه خیریه، خمس و زکات (نویسندگان). برای بررسی فرضیه‌های تحقیق، باید متغیرهای مستقل و وابسته تحقیق شناسایی و اندازه‌گیری شود. در تحقیقات پیمایشی که جمع‌آوری اطلاعات آن‌ها از طریق پرسشنامه انجام می‌شود، متغیرهای مذکور در درون گویه‌های پرسشنامه مستتر می‌باشند. گویه پرسشی است که در پرسشنامه مطرح و با استفاده از آن می‌توان مقدار متغیر را به دست آورد. جدول 1 متغیرهای مستقل و وابسته مستتر در گویه‌های پرسشنامه را نشان میدهد:
جدول 1- متغیرهای مستقل و وابسته پرسشنامه تخصصی
منبع: یافته‌های پژوهشگر 4-3- جامعه و نمونه آماری در این پژوهش، جامعه آماری به دو بخش تخصصی و حرفه‌ای تقسیم می‌شود؛ بخش نخست شامل اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها حداقل دارای مرتبه استادیاری در رشته حسابداری و یا سایر رشته‌های مرتبط بوده که از بعد آکادمیک دارای نظر صائبی در زمینه موضوع مورد مطالعه هستند و بخش دوم شامل حسابداران رسمی و کارشناسان ارشد سازمان بورس و اوراق بهادار بوده که با مقوله استفاده از گزارش‌های مالی در تصمیم‌گیری توسط سرمایه‌گذاران و تحلیلگران ارتباط دارند. در بخش کمی پژوهش نمونه مورد مطالعه باید به نحوی انتخاب شود تا افراد آگاه و صاحب‌نظر در نظرسنجی نقشی اساسی ایفا نمایند؛ بنابراین در این دسته از تحقیقات به منظور دریافت نظر افراد متخصص از روش نمونه‌گیری هدفمند یا قضاوتی استفاده می‌شود. (هالووی و ویلر،2010). به دلیل محدودیت‌های حاکم بر تحقیق خصوصاً مشغله کاری جامعه آماری و عدم تمایل آنان به مشارکت در پاسخ به سؤالات، تصمیم گرفته شد تعداد 80 فقره پرسشنامه بین سه گروه توزیع (73 مورد برگشت شد) تا پرسشنامه‌های برگشت‌خورده کمتر از 50 مورد نباشد. جدول 2 ترکیب گروه‌های نمونه آماری و جدول 3 آمار توصیفی نمونه آماری را نشان میدهد.
جدول 2- ترکیب گروه‌های نمونه آماری
منبع: یافته‌های پژوهشگر
جدول 3- آمار توصیفی نمونه آماری
منبع: یافته‌های پژوهشگر 4-4- جامعه و نمونه آماری و قلمرو زمانی پژوهش قلمرو زمانی پژوهش سال 1397 شمسی و قلمرو مکانی تحقیق تعدادی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه‌های دولتی، دانشگاه پیام نور و مؤسسات آموزش عالی غیرانتفاعی - غیر دولتی، سازمان بورس و اوراق بهادار تهران، شرکت‌های کارگزاری مستقر در تهران و چند موسسه حسابرسی مستقر در استان‌های تهران و خراسان بزرگ بوده است.
4-5- آزمون‌های آماری برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها پس از جمع‌آوری پرسشنامه‌های تکمیل‌شده توسط نمونه آماری، پاسخ‌های ارائه شده با استفاده از نرم‌افزار اکسل دسته‌بندی و تلخیص و سپس با کمک نسخه 19 نرم‌افزار SPSS، آزمون‌های زیر اجرا گردیدند.
4-5-1-روایی و پایایی پرسشنامه به منظور ارزیابی روایی پرسشنامه از نظرات ارزشمند 8 نفر از اساتید برجسته رشته حسابداری در دانشگاه‌های دولتی و آزاد اسلامی و برای بررسی پایایی آن نیز از آزمون آلفای کرونباخ استفاده است. جدول 4 نتایج این آزمون را نشان میدهد:
جدول 4- نتایج آزمون آلفای کرونباخ بررسی پایایی سؤالات پرسشنامه
منبع: یافته‌های پژوهشگر
از آنجایی که ضریب آلفای کرونباخ برای مجموع سؤالات پرسشنامه بیش از 7/0 می‌باشد، لذا سؤالات از پایایی مطلوب برای دریافت نظر متخصصان برخوردار است.
4-5-2- آزمون‌های آماری بررسی فرضیه‌های پژوهش برای بررسی نظر نمونه آماری و آزمون فرضیه‌های تحقیق، بایستی به نحوی عمل شود که تأیید یا رد سؤالات، شدت موافقت یا مخالفت، اجماع یا عدم اجماع در خصوص موضوع و نهایتاً همسان بودن نظرات راجع به موضوعات مطرح‌شده در بین گروه‌های مختلف روشن شود (غلامی جمکرانی و همکاران، 1394). برای این منظور، پرسش‌های مربوط به هر موضوع و فرضیه دسته‌بندی و آزمون‌های زیر در مورد آن‌ها طراحی و اجرا گردید: 4-5-2-1-آزمون t تک‌گروهی برای مقایسه میانگین پاسخ‌های موافق و مخالف برای بررسی نظر نمونه آماری راجع به موضوعات مطرح در پرسشنامه به منظور بررسی فرضیه‌های پژوهش (صرف‌نظر از مقایسه دیدگاه گروه‌های مختلف)، از آزمون t تک‌گروهی استفاده می‌شود (غلامی جمکرانی و همکاران، 1394). برای این منظور ابتدا میانگین پاسخ‌های ارائه شده به مجموعه پرسش‌های مربوط به هر فرضیه محاسبه و اگر متوسط پاسخ‌ها از عدد 3 به عنوان نقطه وسط طیف بزرگتر و معنی‌دار باشد، موضوع مطرح در پرسشنامه یا فرضیه‌های پژوهش رد نمی‌شود.
4-5-2-2- آزمون t زوجی برای آگاهی از شدت موافقت یا مخالفت پرسش‌شوندگان با موضوعات مطرح‌شده در پرسشنامه ابتدا از طریق انجام آزمون «لوین»، معنی‌دار بودن یا نبودن «تساوی واریانس پاسخ‌ها» بررسی و سپس آزمون t زوجی برای آگاهی از شدت موافقت یا مخالفت نمونه آماری با موضوعات مطرح‌شده در پرسش‌های پژوهش انجام می‌شود. پرسش‌شوندگانی که به هریک از سؤالات نمره بالای 3 داده باشند در گروه موافقین و آن‌هایی که نمره کمتر از 3 داده باشند، در گروه مخالفین دسته‌بندی می‌شوند.
4-5-2-3- آزمون کلموگروف-اسمیرنوف تک‌نمونه‌ای برای بررسی وجود یا عدم وجود اجماع بین پرسش‌شوندگان پیرامون مورد موضوعات مطرح‌شده در سؤالات پژوهش برای بررسی و تشخیص وجود یا عدم وجود اجماع در بین موافقین با موضوع مطرح‌شده در هر یک از پرسش‌های تحقیق، از آزمون کلموگروف-اسمیرنوف تک نمونه‌ای استفاده می‌شود (غلامی جمکرانی و همکاران، 1394). برای این منظور، پس از تقسیم پرسش‌شوندگان به دو دسته موافق و مخالف (مشابه آزمون t زوجی)، فرض صفر مؤید عدم وجود اجماع و فرض مقابل معرف وجود اجماع بین نمونه آماری است. 4-5-2-4- آزمون کروسکال-والیس تک‌نمونه‌ای برای تشخیص همسانی پاسخ‌ها در بین هر یک از زیر گروه‌های مختلف (کارشناسان بورس، اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و حسابرسان رسمی) آزمون کروسکال-والیس برای مقایسه سه و بیشتر از سه گروه مورد استفاده قرار می‌گیرد. آزمون مذکور این فرضیه که k گروه نمونه از یک جامعه آماری مشترک یا جامعه آماری شبیه به هم که با توجه به میانگین‌ها استخراج شده‌اند را بررسی می‌کند. آنالیز واریانس یک‌طرفه کروسکال والیس با استفاده از رتبه‌ها، آزمون فوق‌العاده مفیدی برای تصمیم‌گیری درباره این است که آیا k گروه نمونه مستقل از جامعه‌های آماری مختلف آمده‌اند یا خیر؟ بدیهی است که نمونه‌ها بدون استثنا اختلافاتی با یکدیگر دارند؛ ولی سؤال این است که آیا اختلافات مشاهده شده در نمونه‌ها نماینده اختلافات موجود در جوامع هستند یا ناشی از شانس و تصادف؟ فرضیه صفر در این آزمون بر خلاف فرض مقابل آن، تأکید بر عدم اختلاف بین گروه‌ها دارد. این فرضیه با توجه به میانگین‌ها، مبنا را بر شباهت k نمونه از یک جامعه مشترک می‌گیرد (سرمد و همکاران، 1380). معنی‌دار بودن آزمون برابری میانگین پاسخ‌ها در گروه‌های مختلف، به معنی همسانی نظر این گروه‌ها می‌باشد. در این پژوهش، نمونه آماری در سه گروه کارشناسان بورس، اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها و حسابداران رسمی قرار گرفته‌اند.
5- یافته‌های پژوهش در بخش اول پرسشنامه از پرسش‌شوندگان در مورد تحصیلات، سابقه کار (آموزشی-پژوهشی/حرفه‌ای) و میزان آشنایی آنان با حسابداری اسلامی سؤال شده است. 88% از پرسش‌شوندگان دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و بالاتر، 78% دارای سابقه کار بیش از 10 سال و 77% آنان دارای آشنایی زیاد با حسابداری اسلامی بوده‌اند. بالا بودن درصدهای مذکور نشان از توزیع مناسب داده‌ها دارد.
5-1- آزمون فرضیه‌های پژوهش جدول 5 خلاصه نتایج آزمون t برای بررسی موافقت یا مخالفت نمونه آماری با موضوعات مطرح‌شده در هر یک از سؤالات پرسشنامه را نشان میدهد.
جدول 5 - نتیجه آزمون t تک گروهی بررسی فرضیه‌های تحقیق
منبع: یافته‌های پژوهشگر
چنانکه که در جدول 5 مشاهده می‌شود؛ مقدار آماره t برای کلیه سؤالات بزرگتر از 96/1 و میزان خطا کمتر از حداکثر خطای قابل قبول (05/=0α) در سطح اطمینان 95% می‌باشد؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت؛ متخصصین با ارتقای سطح گزارشگری مالی در مؤسسات اسلامی، ارائه صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه، ارائه چک لیست رعایت الزامات زیست‌محیطی، ارائه صورت منابع و مصارف خمس و زکات و ارائه صورت حساب‌های سرمایه‌گذاری محدودشده و محدودنشده به صورت الزامی موافق هستند. از طرفی چنانکه عنوان شد، علاوه بر بررسی رد یا قبول فرضیه‌های تحقیق بایستی شدت موافقت یا مخالفت، اجماع یا عدم اجماع و نهایتاً همسان بودن نظرات راجع به موضوعات مطرح‌شده در بین گروه‌های مختلف نیز روشن شود. جدول 6 خلاصه نتایج این بررسی‌ها را نشان میدهد.
جدول 6 - خلاصه نتایج سایر آزمون‌های آماری
منبع: یافته‌های پژوهشگر
نتایج آزمون t زوجی نشان میدهد؛ متخصصین دانشگاهی و حرفه‌ای به طور کلی با کافی نبودن سطح افشاء در گزارشگری مرسوم، لزوم ارائه صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه، ارائه چک لیست رعایت الزامات زیست‌محیطی، ارائه صورت منابع و مصارف خمس و زکات و ارائه صورت حساب‌های سرمایه‌گذاری محدودشده و محدودنشده به صورت الزامی و در نتیجه لزوم ارتقای سطح گزارشگری مالی در مؤسسات انتفاعی اسلامی به شدت موافق بوده و بین سه گروه (کارشناسان بورس اوراق بهادار، اعضای هیئت‌علمی و حسابداران رسمی) در خصوص موضوعات مزبور اجماع نظر وجود دارد. با این حال نظر سه گروه در خصوص تأثیر برخی از موضوعات مورد بررسی همسان نیست.
5-2- مدل حسابداری و گزارش‌های مالی پیشنهادی برای مؤسسات انتفاعی اسلامی با توجه به نتایج پژوهش، در بخش نتیجه‌گیری مدل حسابداری برای مؤسسات تجاری اسلامی و در پیوست شماره 1، صورت‌های مالی پیشنهادی برای مؤسسات انتفاعی اسلامی ارائه شده است. به عقیده نگارندگان مقاله، گزارش‌های مزبور در مقایسه با صورت‌های مالی مرسوم و یادداشت‌های همراه آن‌ها، از توان افشاء و شفافیت بیشتری در انتقال اطلاعات به خارج از واحد تجاری برخوردار بوده و بالقوه می‌تواند به سرمایه‌گذاران و نیز سایر ذینفعان و ذیحقان واحد تجاری اسلامی در ارزیابی دقیق‌تر عملکرد مدیران، ارزیابی بهتر ریسک سرمایه‌گذاری در این مؤسسات و ارزیابی میزان ایفای مسئولیت‌های اجتماعی و شرعی آن‌ها یاری رساند.
6- بحث و نتیجه‌گیری از دیدگاه اسلامی، حسابداری و گزارشگری مالی از سه جنبه ارائه گزارش‌های قابل اتکا و مفید برای تصمیم‌گیری، افشای میزان پایبندی واحد تجاری به رعایت الزامات شرعی در کسب‌وکار و افشای میزان پاسخگویی به مسئولیت‌های اجتماعی-شرعی مورد توجه قرار دارد. در حال حاضر، چارچوب نظری گزارشگری مالی مرسوم منبعث از دیدگاه فلسفی غرب که حداکثر سازی مطلوبیت و توجه صرف بر جنبه مادی حسابداری و گزارشگری مالی و عدم توجه به آثار اجتماعی فعالیت‌های واحدهای تجاری است، صرفاً بر جنبه اول تأکید دارد؛ بنابراین؛ رعایت الزامات شرعی (حرمت دریافت و پرداخت ربا، حرمت وارد شدن به معاملات نامشروع و ضرورت انجام فعالیت‌های تجاری، مالی و سرمایه‌گذاری در قالب عقود مبتنی بر بیع) در کسب‌وکار از یک طرف و لزوم افشای میزان پایبندی و ایفای مسئولیت‌های اجتماعی-شرعی واحد تجاری در مقابل طیف گسترده‌ای از ذینفعان و ذیحقان از طرف دیگر، ارتقای سطح افشاء در گزارشگری مالی را اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. توسعه فرهنگ قرض‌الحسنه، کاهش فاصله طبقاتی و گسترش برابری، عدل و انصاف در جامعه، توجه به حقوق نسل‌های آینده و مهربانی با طبیعت از دیگر اهداف اسلامی هستند که توجه به آن‌ها در حسابداری و گزارشگری مالی برای واحدهای تجاری اسلامی را ضرورت می‌بخشد. در این پژوهش به شیوه‌ای ترکیبی (کمی و کیفی)، ابتدا متون فقهی و فتاوی علمای اسلامی در هر دو مذهب تشیع و تسنن در خصوص مشروعیت معاملات تجاری، مالی و سرمایه‌گذاری و نیز مسئولیت‌های اجتماعی-شرعی واحدهای تجاری مورد علاقه و توجه قرار گرفته و ضرورت ارتقای میزان ایفای این مسئولیت‌ها به وسیله مؤسسات تجاری اسلامی در قالب گزارش‌های مالی تبیین گردید. سپس در بخش کمی با استفاده از ابزار پرسشنامه، نظر متخصصین حرفه‌ای و دانشگاهی شامل حسابداران رسمی، کارشناسان ارشد بورس اوراق بهادار و اعضای هیئت‌علمی دانشگاه در این زمینه اخذ و مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. یافته‌های پژوهش نشان داد بین متخصصین راجع به کافی نبودن سطح افشاء در گزارشگری مالی مرسوم، لزوم ارائه صورت منابع و مصارف وجوه قرض‌الحسنه، لزوم ارائه چک لیست رعایت الزامات زیست‌محیطی، لزوم ارائه صورت منابع و مصارف خمس و زکات و ارائه صورت حساب‌های سرمایه‌گذاری محدودشده و محدودنشده و در نتیجه لزوم ارتقای سطح گزارشگری مالی در مؤسسات انتفاعی اسلامی موافقت و اجماع وجود دارد. با این حال نظر گروه‌های سه‌گانه در مورد تأثیر تعیین حدود اختیارات و آزادی عمل بانک‌های اسلامی از سوی سپرده‌گذاران در سرمایه‌گذاری وجوه سپرده‌گذاری‌شده بر ارزیابی ایفای مسئولیت شرعی بانک، تأثیر طبقه‌بندی سپرده اشخاص به محدودشده و محدودنشده بر کاهش سطح بنگاه‌داری بانک اسلامی و تأثیر طبقه‌بندی سپرده‌های محدودشده بین بدهی‌ها و سرمایه بانک اسلامی بر شفافیت بیشتر ترازنامه بانک اسلامی متفاوت است. به عقیده ما این تفاوت به دیدگاه آکادمیک اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌ها (قایل‌شدن رابطه مکانیکی و علت و معلولی بین این پدیده‌ها) و دیدگاه کارشناسان بورس و حسابداران رسمی (پررنگ‌تر بودن نقش عوامل متنوع بازار) مربوط می‌شود. این یافته‌ها با نتایج تحقیقات غلامی جمکرانی و همکاران (1394)، دیانتی و همکاران (1395) و مهرانی و همکاران (1395) در ایران و با شیبلی عبدالله (2018) در خارج از کشور که به بررسی لزوم تدوین چارچوب نظری خاص گزارشگری مالی در بستر اقتصاد اسلامی پرداخته بودند، مطابقت دارد. سایر یافته‌های این پژوهش نشان داد؛ به عقیده خبرگان، پرداخت زکات توسط واحد تجاری اسلامی به نیابت از سهامداران، منافاتی با موضوع «فردیت» نداشته و گرفتن اجازه برای کسر زکات از سهم سود آن‌ها و مصرف آن در امور عام‌المنفعه در چارچوب تئوری قراردادها قابل توجیه است. با این حال؛ این قضیه در مورد خمس صادق نمی‌باشد. ما در انجام این پژوهش با محدودیت‌هایی مانند نبود ادبیات و پیشینه کافی در خصوص حسابداری اسلامی، تعدد آرا و فتاوی فرق مختلف اسلامی و نیز به روز نبودن نظریه‌های فقهی در خصوص مسئله خمس و زکات، مشروعیت معاملات سرمایه‌گذاری و تأمین مالی با واحدهای تجاری غیر اسلامی و محدودیت وقت خبرگان منتخب روبرو بوده‌ایم. علی‌رغم محدودیت‌های مذکور، انتظار می‌رود نتایج این تحقیق در ترغیب مراجع سیاست‌گذار خصوصاً سازمان حسابرسی و سازمان بورس و اوراق بهادار به تدوین استانداردها و مقرراتی در زمینه لزوم افشای انجام وظایف شرعی و رعایت الزامات زیست‌محیطی و سایر تکالیف و مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌های تجاری و بانک‌های اسلامی و در نتیجه ارتقای سطح گزارشگری مالی اسلامی مؤثر و راهگشا باشد. در پایان با توجه نتایج تحقیق، ضمن ارائه مدل پیشنهادی برای حسابداری و گزارشگری مالی اسلامی، موضوعاتی به شرح ذیل برای تحقیقات آتی به پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه مطالعات حسابداری اسلامی پیشنهاد می‌گردد: 1) بررسی تفاوت دیدگاه اسلامی و دیدگاه غربی راجع به مسائل زیست‌محیطی، 2) بررسی امکان ایجاد یک مفهوم مشترک از ارزش منصفانه و انطباق دیدگاه شرعی و حرفه‌ای بر یکدیگر در این زمینه و 3) بررسی شاخص‌های عدم تقارن اطلاعاتی از دیدگاه اسلامی و مقایسه آن با دیدگاه مرسوم.
شکل 2- مدل پیشنهادی حسابداری و گزارشگری مالی اسلامی
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
فهرست منابع 1) بهجت فومنی، محمدتقی، (1378)، "رساله توضیح‌المسائل مطابق با فتاوای حضرت آیت‌الله‌العظمی آقای حاج محمدتقی بهجت «ره» (چاپ سی‌وسوم)"، محل نشر: قم، دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت. 2) توحیدی، محمد، (1394)، "مروری بر استانداردهای هیئت خدمات مالی اسلامی (IFSB)"، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار، صص 12-3. 3) حسینی، سیدعلی و فاطمه بابایی، (1398)، "ضرورت آموزش اخلاق و ارزش‌های اسلامی در برنامه درسی حسابداری در دانشگاه‌ها"، فصلنامه پژوهش حسابداری و حسابرسی، شماره 1، دوره 9، صص 21-40. 4) حیدرپور، فرزانه و محمد قرنی، (1394)، "تأثیر حسابداری زیست‌محیطی بر شاخص‌های مالی و عملیاتی شرکت‌های تولیدی"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، سال 7، شماره 26، صص 50-39. 5) حمدی، کریم و علی فعال قیومی و محسن برزوزاده زواره و نسترن تقی‌خانی، (1392)، "مربوط بودن ارزش اطلاعات حسابداری و عوامل تأثیرگذار بر آن"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، سال 5، شماره 19، صص 193-173. 6) خواجوی، شکرالله و سمیه حسینی‌نیا و طاهره نصیری، (1397)، "ارتباط بین ساز و کارهای حاکمیت شرکتی و افشای داوطلبانه اطلاعات زیست‌محیطی (مطالعه موردی شرکت‌های صنایع محصولات شیمیایی و مواد و محصولات دارویی)"، پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، سال 10، شماره 40، صص 20-1. 7) دهخدا، علی اکبر، (1337)، "لغت‌نامه علی اکبر دهخدا (زیر نظر محمد معین و سیدجعفر شهیدی)"، محل نشر: تهران، انتشارات امیرکبیر. 8) دیانتی‌دیلمی، زهرا و سیده پریسا مشهدی، (1395)، "بررسی امکان‌سنجی پیاده‌سازی حسابداری اسلامی در ایران از منظر خبرگان دانشگاهی"، دو فصلنامه تحقیقات مالی اسلامی، شماره (5)10، صص 118-114. 9) ساری، محمدعلی، (1393)، "مبانی تئوری حسابداری محیط زیست در اسلام"، دانش و پژوهش حسابداری، شماره 37، صص 8-3. 10) سرمد، زهره و عباس بازرگان و الهه حجازی، (1380)، "روش‌های تحقیق در علوم رفتاری (چاپ پنجم)"، محل نشر: تهران، موسسه انتشارات آگاه. 11) سیستانی، سیدعلی، (1393)، "رساله توضیح‌المسائل (چاپ سی و یکم)"، محل نشر: مشهد، دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی سیستانی. 12) شریف جدیدی، علی، (1393)، "حسابداری اسلامی؛ ضرورت اقتصاد ایران"، فصلنامه پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی (صدرا)، شماره 10، صص 35-38. 13) غلامی جمکرانی، رضا، هاشم نیکومرام، سیدعباس موسویان، فریدون رهنمای رودپشتی، (1394)، "مؤلفه‌های کلیدی مفاهیم نظری گزارشگری مالی با رویکرد اسلامی"، فصلنامه علمی-پژوهشی حسابداری و حسابرسی مدیریت، شماره 13، صص 34-27. 14) قلیچ، وهاب، (1392)، "استانداردهای حسابداری و حسابرسی در مؤسسات مالی اسلامی: گزارش چهارمین روز مدرسه زمستانه بانکداری اسلامی"، پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی، شماره 5، صص 13-4. 15) کمیته تدوین استانداردهای حسابداری سازمان حسابرسی، (1398)، "استانداردهای حسابداری نشریه ۱۶۰ (چاپ بیست و نهم)"، محل نشر: تهران، سازمان حسابرسی. 16) لله‌گانی، اسماعیل و سجاد عبدالله‌پور، (1394)، "بررسی ادراک مدیران بانکی از کارکردهای بانکداری اسلامی (مطالعه موردی: بانک رفاه کارگران"، مطالعات مالی و بانکداری اسلامی، سال اول، شماره 2، صص 164-141. 17) مهرانی، ساسان و غلامرضا کرمی و سیدعلی حسینی و علیرضا رام‌روز، (1394)، "بررسی ارائه صورت‌های مالی جدید در حسابداری اسلامی"، جستارهای اقتصادی ایران، سال 12 شماره 23، صص 133-109. 18) نجفی، ابراهیم، (1391)، "درآمدی بر دکترین حسابداری اسلام"، مقالات منتخب نخستین همایش ملی حسابداری ارزشی، دانشگاه علوم اقتصادی، صص 17-13. 19) Ahmed M. M, (2018), “Determinants of Implementation of Accounting Utions in Iraq: A Conceptual Framework”, Academy of Accounting and Financial Studies Journal. 22(1), PP. 1-6. 20) Badshah I. Mellemvik F. Timoshenko K, (2013), “Accounting Measurements: Islamic Perspective Versus Financial Accounting Perspective”, Asian Economic and Financial Review, 3(2), PP. 243-258. 21) Eldon S Hendriksen. Michael F Van Breda, (1992), “Accounting Theory (5th edt)”, Published by Irwin Professional Publishing. 22) Holloway Immy & Wheeler Stephanie, (2010), “Qualitative Research in Nursing and Healthcare”, 3rd Edition. Wiley Blackwell Publications. 23) Https://en.wikipedia.org/wiki/WikiShia. 24) International Financial Reporting Standard (IFRS) No. 13. (2013), “Financial Instrument”. Available at: http://IFRS.org 25) Kamla R. Alsoufi R, (2015), “Critical Muslim Intellectuals’ Discourse and the Issue of ‘Interest’ (rib a): Implications for Islamic Accounting”, Accounting Forum. Elsevier Ltd. 26) Meek G K. Roberts C B. & Gray S J, (1995), “Factors Influencing Voluntary Annual Report Disclosures by US, UK and Continental European Multinational Corporations”, Journal of International Business Studies, 26(3), PP. 555-572. 27) Nazim U, (2019), “Comparative Analysis of Reporting Practices of Islamic Financial Institutions (IFIs)”, https://www.researchgate.net/publication. 28) Shibly A, (2018), “Conventional and Islamic Perspective in Accounting: Potential for Alternative Reporting Framework”, International Journal of Economics and Management Engineering, 12 (2), PP. 244-247. 29) Shaukat A, (2017), “Development of Islamic Accounting Theory: Principle of Shahadat (Testimony)-Second Principle”, International Review of Business Research Papers Vol. 3, No. 3, PP. 56-68. 30) Zulkarnain M S, (2017), “Accounting Conceptual Frameworks-MASB vs AAOIFI”, SSRN Electronic Journal. https://ssrn.com/abstract=2900666.
پیوست 1: صورت‌های مالی پیشنهادی برای مؤسسات انتفاعی اسلامی
1-1) ترازنامه شرکت تجاری/بانک/موسسه مالی و اعتباری نمونه ترازنامه مبتنی بر ارزش‌های جاری (منصفانه) 29/12/xx
در کلیه صورت‌های مالی: * مشترک در کلیه مؤسسات انتفاعی اسلامی (شرکت‌های تجاری و بانک‌ها و مؤسسات اسلامی) ** خاص شرکت‌های تجاری اسلامی *** خاص بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی 1-2) صورت عملکرد (سود و زیان) دوره شرکت تجاری/بانک/موسسه مالی و اعتباری نمونه صورت عملکرد (سود و زیان) دوره برای سال مالی منتهی به 29/12/xx
1-3) صورت سود و زیان جامع شرکت تجاری/بانک/موسسه مالی و اعتباری نمونه صورت سود و زیان جامع برای سال مالی منتهی به 29/12/xx
1-4) صورت جریان‌های نقدی شرکت تجاری/بانک/موسسه مالی و اعتباری نمونه صورت جریان‌های نقدی برای سال مالی منتهی به 29/12/xx
1-5) صورت ارزش‌افزوده بانک/موسسه مالی و اعتباری نمونه صورت ارزش‌افزوده برای سال مالی منتهی به 29/12/xx
* مجموع بهای تمام‌شده کالای ساخته‌شده و هزینه‌های اداری، عمومی و توزیع و فروش پس از کسر دستمزد تولیدی و غیرتولیدی، هزینه حقوق کارکنان اداری و فروش و هزینه استهلاک دارایی‌های ثابت (تولیدی و غیرتولیدی)
یادداشت‌ها
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 1,973 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 723 |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||