چندصدایی در تعلیمات بهارستان جامی بر مبنای نظریۀ میخائیل باختین

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 11، شماره 42، شهریور 1398، صفحه 95-113   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسنده

فائزه عرب یوسف آبادی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه زابل

چکیده

بهارستان کتابی منثور نوشتۀ نورالدین عبدالرحمن جامی نوشته‌شده به تقلید از گلستان سعدی ‌است. در این اثر، جامی خواننده را به گفت‌وگو با متون اجتماعی و ادبی متعددی می‌کشاند و از این طریق دریچه‌های جدیدی را از جهان‌بینی مبتنی بر مکالمه، بر ذهن مخاطب می‌گشاید. این پژوهش بر مبنای روش توصیفی‌تحلیلی از طریق یادداشت‌برداری کتابخانه‌ای انجام شده و هدف اصلی آن، تبیین چندصدایی در بهارستان جامی بر مبنای نظریۀ میخائیل باختین است. نتایج حاکی از آن است که کتاب بهارستان نمونۀ خوبی از کتاب‌هایی است که از بطن متون پیشین فرهنگ و ادبیات فارسی متولد و تبدیل به فضایی گفت‌وگومحور شده که در آن، ائتلاف اندیشه‌ها و صداهای متعدد آشکار است. چندصدایی متن بهارستان از یک‌سو نتیجۀ حضور صداهای متفاوت باارزش و اعتباری یکسان است و از سوی دیگر حاصل هم‌آوایی متون مختلف با یکدیگر است که از طرق مختلف ایجاد می‌شود: هم‌آوایی از طریق گونه‌های ادبی مرتبط با متن، هم‌آوایی از طریق گفت‌وگوهای نقل‌شده از متون دیگر و هم‌آوایی از طریق تأثیرپذیری از متون مختلف.

کلیدواژه‌ها

چندصدایی؛ مکالمه؛ گونۀ ادبی؛ تأثیرپذیری؛ بهارستان جامی

مراجع

1. قرآن کریم.

2. انصارى، خواجه عبدالله (1362)، طبقات الصوفیه،تقریرات شیخ‌الاسلام ابواسماعیل عبدالله انصارى هروى، مقابله و تصحیح دکتر محمدسرور مولایى، تهران: توس.

3. باختین، میخائیل (1373)، سودای مکالمه، خنده، آزادی، ترجمۀ محمدجعفر پوینده. تهران: آرست.

4. تودورف، تزوتان (1377)، منطق گفت‌وگویی، ترجمۀ داریوش کریمی، تهران: چشمه.

5. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1394)، بهارستان، تصحیح هادی اکبرزاده، مشهد: انتشارات آستان قدس (به‌نشر).

6. رضی، احمد و بتلاب اکبرآبادی، محسن (1389)، «منطق‌الطیر عطار و منطق گفت‌وگویی»، زبان و ادب پارسی، شمارۀ 46، 19ـ46.

7. رنجبر، محمود (1395)، «خوانش باختینی رمان حیاط خلوت»، نشریۀ ادبیات پایداری، سال هشتم، شمارۀ 15، 205ـ229.

8. سبزیان‌پور، وحید و فتاحیان، فرزانه (1391)، «بررسی سرچشمه‌های حکایات روضۀ نخستین بهارستان جامی»، پژوهشنامۀ نقد ادبی، دورۀ 1، شمارۀ 1، 73ـ98.

9. السلّمی، ابوعبدالرحمن محمد بن حسین (1424)، طبقات الصوفیه و یلیه ذکر النسوة المتعبدات الصوفیات، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت: دار الکتب العلمیه.

10. سلیمی کوچی، ابراهیم و سکوت جهرمی، فاطمه (1391)، «گفت‌وگومداری و چندصدایی در رمان جزیرۀ سرگردانی اثر سیمین دانشور»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، دورۀ هفدهم، شمارۀ 2، 77ـ91.

11. عباس‌زاده، حمید (1389)، «اقتباس‌های قرآنی در نهج‌البلاغه»، فصلنامه مطالعات تفسیری، سال اول، شمارۀ 1، 1ـ۹.

12. عطار نیشابوری، فریدالدین (1384)، تذکرة الاولیا، به کوشش محمد استعلامی، چ۱۵، تهران: زوّار.

13. عظیمی، حسین و علیا، مسعود (1393)، «نسبت متن و صدای دیگری در اندیشۀ باختین»، کیمیای هنر، سال سوم، شمارۀ 13، 7ـ16.

14. عمارتی‌مقدم، داوود (1390)، «نقش موقعیت در شکل‌گیری ژانر: معرفی یک رویکرد»، نقد ادبی، دورۀ چهارم، شمارۀ 15، 88ـ111.

15. قبادی، حسینعلی و همکاران (1389)، «چندآوایی و منطق گفت‌وگویی در نگاه مولوی به مسئلۀ جهد و توکل با تکیه بر داستان شیر و نخچیران»، جستارهای ادبی، شمارۀ 170، 72ـ94.

16. القشیری، ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن (بی‌تا)، الرسالة القشیریة، تحقیق عبدالحلیم محمود، محمود ‌بن الشریف، القاهره: دارالمعارف.

17. منوّر، محمد (1381)، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، چ۵، تهران: آگاه.

18. نامور مطلق، بهمن (1387)، «باختین، گفت‌وگومندی و چندصدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی»، پژوهشنامه علوم انسانی، شمارۀ 57، ۳۹۷ـ414.

19. نوبخت، محسن (1391)، «چندصدایی و چندشخصیتی در رمان پسامدرن ایران با نگاهی به رمان اسفار کاتبان از ابوتراب خسروی»، زبانشناخت، شمارۀ 2، 85ـ120.

20. نوده، صغری و انوشیروانی، علیرضا (1391)، «گفت‌وگومندی باختینی: مقایسۀ تطبیقی کنش کلام‌ها در شعر مهدی اخوان ثالث و ساموئل تیلور کالریج»، مجموعه مقالات ششمین همایش ملی پژوهش‌های ادبی، انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

21. ودیجی، رشید (2014م)، «قراءة فی إشکالیة نظریة الأجناس الأدبیة ملاحظات أساسیة»، الجزائر: حولیات الآداب واللغات، السنة 4، العدد 4، 275ـ292.

22. Abrams, M. H. (1993), Glossary of literary Term, Ithaca: Harcourt.

23. Allen, Graham (2000), Intertextuality, London & New York: Rutledge.

24. Bakhtin, Mikhail (1984), Problem of Dostoevsky's poetics, edited and translated by Caryl Emerson, London: University of Minnesota Press.

25. ---------- (1982), The Dialogic Imagination, Four Essays. Edited by Michael Holquist; translated by Caryl Emerson and Michael Holquist, Austin: University of Texas Press.

26. Bal, Mieke (1997), Narratology: Introduction to the Theory of Narrative, London: University of Toronto Press.

27. Chatman, Seymoure (1978), Story and Discourse, Ithaca and London: Cornell University Press.

28. Frow, John (2005), Genre, London and New York: Rutledge.

29. Genette, Gerard (1997), Palimpsests: Literature in Second Degree, Trans: Channa Newman and Calude Doubinsky, Lincoln: University of Nebraska Press.

30. Herman, Luc and Vervaeck, Bart (2005), Handbook of Narrative Analysis, Lincoln: University of Nebraska Press.

31. Rimmon–Kenan, Shlomith (2002), Narrative Fiction. Contemporaay Poetics, London: Routledge.