تحلیل ادبیات تعلیمی در انواع ادبی دیگر قرن چهاردهم (نظم)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 7، دوره 11، شماره 42، شهریور 1398، صفحه 166-210   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

مریم کریمیان¹؛ جواد مهربان قزل حصار^{* 2}؛ رضا اشرف زاده³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران (نویسنده مسؤول)

³استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

ادبیات، زیبایی‌آفرینی در زبان است و ادبیات تعلیمی، آن دسته از آثار ادبی را شامل می‌شود که با زبانی ادبی و هنرمندانه به تعلیم و هدایت انسان‌ها بپردازند. ادب تعلیمی در ایران یکی از پردامنه‌ترین انواع ادبی است؛ به‌طوری که اگر یک اثر ادبی کاملاً از نوع تعلیمی نباشد و در انواع حماسی، غنایی و یا نمایشی قرار گیرد، باز تعلیماتی در آن نهفته یا آشکار است. این مقاله پس از تحلیل ادبیات تعلیمی در قلمرو زبانی و ادبی به بررسی این نوع ادبی در قلمرو فکری می‌پردازد. در قلمرو فکری، ادبیات تعلیمی از نظر محتوایی در شاخه‌های تربیتی، آموزشی و نیز در دیگر انواع ادبی مورد تحلیل قرار گرفته است. در هرکدام از انواع ادبی تعلیماتی با همان درون‌مایه به‌صورت غیرمستقیم وجود دارد. در ادبیات غنایی، تعلیمات بر پایۀ احساسات انسانی است و شاعر ضمن توصیف و بیان احساسات شخصی خویش در موضوعات مختلف به بیان تعلیمات عاشقانه، عارفانه، آیینی، فلسفی و طنز نیز می‌پردازد. در ادبیات حماسی، تعلیمات انقلابی، جنگ و پایداری جایگاه ویژه‌ای دارند. در ادبیات نمایشی، محتوای ارزشی و اخلاقی به‌صورت غیرمستقیم در آثار نمایشی استفاده می‌شود که نقش تربیتی آن‌ها به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، اهمیت زیادی دارد. وجود ادبیات تعلیمی در انواع ادبی دیگر، نشانه‌ای از «ادبیات متعهد» در آن آثار است.

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ ادبیات غنایی؛ ادبیات حماسی؛ ادبیات نمایشی؛ قرن چهاردهم

مراجع

1. آرین‌پور، یحیی (1382)، از نیما تا روزگار ما، تهران: زوار.

2. آژند، یعقوب (1373)، نمایشنامه‌نویسی در ایران، تهران: نشر نی.

3. احمدپور، علی (1388)، شهریار شهر سنگستان، تهران: کلهر.

4. اخگرلاریجانی، احمد (1318)، امثال منظوم، تهران: کانون شعرا.

5. اخوان ثالث، مهدی (138۷)، زمستان، تهران: مروارید.

6. ارسطو (1337)، فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: نشر چشمه.

7. اسماعیلی، رضا (1390)، آب، بابا... آزادی، تهران: مؤسسۀ انجمن قلم ایران.

8. اعتصامی، پروین (13۹۴)، دیوان پروین اعتصامی، تهران: نگاران قلم.

9. اکسیر، اکبر (1394)، گزینۀ اشعار طنز فرانو اکبر اکسیر، تهران: مروارید.

10. امین‌پور، قیصر (1395)، گزینۀ اشعار قیصر امین‌پور، تهران: مروارید.

11. انصاری‌پور، کمال (۱۳۹۵)، «ادبیات غنایی و ادبیات تعلیمی»، همایش ملی ادبیات غنایی.

12. بهار، محمدتقی (1387)، دیوان اشعار ملک‌الشعرا، تهران: انتشارات نگاه.

13. ــــــــــــــــ (1382)، دیوان بهار، تهران: انتشارات آزادمهر.

14. پارا، آنجلو (1394)، نمایشنامه‌نویسی، برگردان سارا کاظمی‌منش، تهران: آوند دانش.

15. پورنامداریان، تقی (1387)، «دگردیسی نمادها در شعر معاصر»، دوفصلنامه علمی ‌پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ یازدهم، ۱۴۷ـ۱۶۲.

16. ثروت، منصور (1397)، نیما و نظریۀ ادبی، تهران: نشر علمی.

17. حسینجانی، ابوالقاسم (1387)، جغرافیای رازها، تهران: هزاره ققنوس.

18. حسینی، مصطفی (۱۳۸۷)، «معانی ضمنی و اهمیت آن در شعر»، زبانشناسی تطبیقی، شمارۀ 1، 139ـ۱۴۷.

19. خاتمی، احمد (1390)، گزیده مقالات و گفت‌وگوهای کتاب ماه ادبیات دربارۀ ادبیات انقلاب اسلامی، تهران: خانۀ کتاب.

20. خدیوپور، ‌هادی (1389)، «عرفان سهراب سپهری»، فصلنامه پژوهش ادبی، شمارۀ 19، 51ـ۸۲.

21. خلیلی جهانتیغ، مریم (۱۳۹۰)، «ادبیات تعلیمی و تربیتی در شاهنامۀ فردوسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 11، 41ـ۵۸.

22. داد، سیما (1387)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران: مروارید.

23. ده‌ بزرگی، احد (1364)، شعر جنگ، تهران: ادارۀ کل انتشارات و تبلیغات.

24. ذوالفقاری، محسن (1396)، « بررسی کارکردهای تکرار در القای مضامین اخلاقی و تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال نهم، شمارۀ 33، 29ـ۵۹.

25. رزمجو، حسین (1374)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

26. رضی، احمد (1391)، «کارکردهای تعلیمی ادبیات فارسی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 15، 97ـ۱۲۰.

27. ــــــــــــ (۱۳۹۲)، «لحن تعلیمی در دیوان حافظ»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 18، 79ـ۱۰۲.

28. روزبه، محمدرضا (1383)، شعر نو فارسی، تهران: انتشارات حروفیه.

29. رهی معیری، محمدحسن (1388)، کلیات، تهران: زوّار.

30. زرقانی، مهدی (1391)، بوطیقای کلاسیک: بررسی تحلیلی ‌انتقادی نظریۀ شعر در منابع فلسفی، تهران: سخن.

31. زمانی نعمت‌سرا، مظاهر (1396)، «نقد زیباشناختی شعر آیینی عاشورایی قیصر امین‌پور»، فصلنامۀ زیبایی‌شناسی ادبی، شمارۀ 32، 199ـ۲۱۶.

32. سبزواری، حمید (1367)، سرود درد، تهران: انتشارات کیهان.

33. سپهری، سهراب (1389)، هشت کتاب، تهران: بهزاد.

34. سرشار، محمدرضا (1389)، گذری بر ادبیات کودکان و نوجوانان قبل و بعد از انقلاب اسلامی، تهران: مؤسسۀ انجمن قلم ایران.

35. سلاجقه، پروین (1384)، امیرزاده کاشی‌ها، تهران: مروارید.

36. سیدطاهرالدینی، علی (1385)، ادبیات تعلیمی، تهران: آرمان رشد.

37. شامیان ساروکلایی، اکبر (1389)، «نیمای تمثیل‌پرداز»، پرنیان سخن (مقاله‌های پنجمین همایش زبان و ادبیات فارسی)، 2685ـ۲۷۱۲.

38. شعاری‌نژاد، علی‌اکبر (1381)، فلسفۀ آموزش و پرورش، تهران: امیرکبیر.

39. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383)، ادوار شعر فارسی، تهران: انتشارات سخن.

40. ــــــــــ (1384)، طنز حافظ، شمارۀ 19، 39ـ۴۲.

41. ــــــــــ (۱۳۵۲)، «انواع ادبی در شعر فارسی»، مجله خرد و کوشش، شمارۀ11 و ۱۲، 119 – 96.

42. شهریار، محمدحسین (1387)، دیوان اشعار، تهران: انتشارات نگاه.

43. ــــــــــ (1372)، شهریار و انقلاب اسلامی، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

44. صدری افشار، غلامحسین و حاکمی، نسرین (1381)، فرهنگ معاصر فارسی یک جلدی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.

45. فارابی، ابونصر (1345)، تحصیل السعادة، حیدرآباد: دکن.

46. فرخزاد، فروغ (1384)، مجموعه کامل اشعار فروغ فرخزاد، تهران: آوینا.

47. قاسمی‌پور، قدرت (1394)، «داستان کوتاه تمثیلی در ادبیات معاصر ایران»، فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، سال دوازدهم، شمارۀ 47، 33ـ۷۰.

48. کاظمی، محمدکاظم (1390)، ده شاعر انقلاب، تهران: انتشارات سورۀ مهر.

49. کاویانی، منصوره (1368)، «اندیشۀ فلسفی سهراب سپهری»، چیستا مهر، شمارۀ 61، 39ـ۵۴.

50. کرم رضایی، رضا ( 1396)، مجموعه آثار نمایشی رضا کرم رضایی، تهران: چاپ دیجیتال نقش.

51. کسرایی، سیاوش (1380)، به سرخی آتش به طعم دود: مجموعۀ اشعار، تهران: نشرکتاب نادر.

52. مجد، امید (1376)، قرآن مجید (ترجمه منظوم)، تهران: انتشارات امید مجد.

53. محسنی‌نیا، ناصر (۱۳۹۰)، «بررسی جایگاه ادبیات تعلیمی در قصاید فارسی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شمارۀ 10، 103ـ۱۲۲.

54. محمدی، ‌هادی (1380)، تاریخ ادبیات کودکان، تهران: چیستا.

55. محمودی، مریم (۱۳۹۶)، «کاربست گفتمان عاطفی در متون تعلیمی با تکیه بر باب پنجم گلستان سعدی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 33، 91ـ۱۲۰.

56. مختاری، محمد (1387)، هفتاد سال عاشقانه، تهران: تیراژه.

57. مردانی، نصرالله (1378)، قانون عشق، تهران: صدا.

58. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن.

59. مشیری، فریدون (۱۳۸۷)، بازتاب نفس صبحدمان، تهران: نشر چشمه.

60. مصدق، حمید (1386)، مجموعه اشعار، تهران: نگاه.

61. معینی کرمانشاهی (1380)، شاهکار، تهران: انتشارات سنایی.

62. ملک‌پور، جمشید (1363)، ادبیات نمایشی در ایران، تهران: انتشارات توس.

63. موسوی، زهرا (1396)، «کارکردهای تعلیمی و اخلاقی عناصر چندمعنایی در شعر اخوان»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 34، 169ـ۱۹۸.

64. موسوی، سید عبدالجواد (1389)، کتاب طنز، تهران: انتشارات سوره مهر.

65. مهدی نژاد، امید (1390)، قهوۀ قندپهلو، تهران: انتشارات سورۀ مهر.

66. نوری، زهرا (۱۳۹۶)، «بررسی دگرگونی ادب تعلیمی در جریان‌های شعر معاصر در ارتباط با تحولات اجتماعی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 34، 57ـ۷۸.

67. نوریان، سید مهدی (۱۳۹۳)، «مضامین تعلیمی در شعر آیینی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 23، 17ـ۳۶.

68. یلمه‌ها، احمرضا (۱۳۹۵)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی منظوم و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، شمارۀ 29، 61ـ۹۰.

69. یوشیج، نیما (1353)، ارزش احساسات و پنج مقاله در شعر و نمایش، تهران: انتشارات گوتنبرگ.

70. ــــــ (1396)، کلیات اشعار نیما یوشیج، تهران: انتشارات نیک‌فرجام.