بررسی کارکردهای «فلسفۀ انقلاب عالم» در رباعیات خیامی و محمدحسین کبریایی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 3، دوره 9، شماره 32، آبان 1398، صفحه 33-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حسین اکبری¹؛ حبیب جدیدالاسلامی قلعه نو^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان، زاهدان

²گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد زاهدان، زاهدان

چکیده

رباعیات خیامی به عنوان نمایندۀ یک سنت فکری، در طول سال‌ها و سده‌ها در گسترۀ ادب فارسی نمود و ظهور یافته است. شاعران بسیاری در این سنت حکیمانه که در تقابل با نظام اندیشگانی جبرگرا شکل گرفته بود، نقش داشتند و رباعیات بسیاری سرودند، اما در نهایت، امروزه مجموعۀ این تراوش‌های ذهنی به نام حکیم خیام نیشابوری شناخته می‌شود. نوع اندیشه‌ای که در قالب رباعیات خیامی طرح و شرح شده، پیوسته مورد تقلید و پیروی شاعران بسیاری از جمله محمدحسین کبریایی، شاعر برجستۀ نهبندانی بوده است. او با تدقیق در رباعیات خیامی (به عنوان متن متأخر)، به مسائل حکیمانۀ متنوعی از جمله «فلسفۀ انقلاب عالم» اشاره کرده است. در مقالۀ حاضر، با روش توصیفی‌تحلیلی، نمودهای این تأثیرپذیری و نوآوری‌های احتمالی شاعر نهبندانی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد کلیت آنچه که در رباعیات خیامی و کبریایی تبیین و بازنمایی شده، یکسان است و تداوم همان سنت اندیشگانی در شعر کبریایی به وضوح دیده می‌شود، اما آنچه به رباعیات شاعر نهبندانی جلوۀ بیشتری می‌بخشد، استفاده از اصطلاحات بومی منطقۀ نهبندان است که به نیت ساده کردن فرایند درک مخاطبان نسبت به جزئیات مربوط به «فلسفۀ انقلاب عالم» مورد استفاده قرار گرفته است. در این رباعیات، با بهره‌گیری از ابزار طنز و کاربست مؤلفه‌های زبانیِ عاری از تعقید و پیچیدگی، مسائل عاشقانه، تعلیمی، دینی و عرفانی منعکس شده است.

کلیدواژه‌ها

خیام؛ محمدحسین کبریایی؛ رباعیات؛ فلسفۀ انقلاب عالم

مراجع

1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1389)، هستی و مستی، گفتگو از کریم فیضی، تهران: اطلاعات، چاپ دوم.
2. امین­رضوی، مهدی (1385)، شرح احوال و آثار حکیم عمر خیام نیشابوری، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.
3. ایشانی، طاهره و رضایی لاکسار، حسین (1395)، «بررسی تطبیقی ساخت موضوعی رباعیات اصیل خیام با برخی رباعیات منسوب به او»، مجلۀ شعرپژوهی دانشگاه شیراز، سال 8، شمارۀ 3، از ص 31 تا ص 50.
4. برزی، اصغر (1376)، خیام­نامه (شرح رباعیات خیام)، تهران: اعظم بناب.
5. جعفری، محمدتقی (1375)، تحلیل شخصیت خیام، تهران: کیهان، چاپ چهارم.
6. خیام، عمر بن ابراهیم (1384)، رباعیات، با تصحیح و مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: ناهید.
7. دشتی، علی (1377)، دمی با خیام، زیر نظر دکتر مهدی ماحوزی، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
8. رازی، نجم­الدین (1373)، مرصادالعباد من مبدأ الی المعاد، به کوشش حسین حسینی نعمت­اللهی، تهران: علمی و فرهنگی.
9. رحمدل، غلامرضا (1386)، «مقایسۀ اغتنام فرصت در اندیشه­های حافظ و خیام»، مجلۀ ادب­پژوهی، دانشگاه گیلان، شمارۀ 2، صص 117 - 141.
10. رضا، فضل­الله (1379)، نگاهی به عمر خیام، تهران: کویر.
11. شجیعی، پوران­دخت (1379)، «خیام»، ارائه­شده در مجموعه­مقالات نوزده مقاله دربارۀ حکیم عمر خیام نیشابوری، گردآوری از حسن نظریان، مشهد: ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان با همکاری مرکز نیشابورشناسی، صص 46 - 62.
12. شمیسا، سیروس (1374)، سیر رباعی، تهران: فردوس.
13. کبریایی، سید محمدحسین (1386)، مجموعه اشعار به همراه سیری در زندگی و آثار، به تصحیح و کوشش حسین اکبری، بیرجند: روستا.
14. ماحوزی، مهدی (1384)، «تبیین اندیشۀ خیامی از خلال رباعی­های متوازن و مقبول­الاصاله»، پژوهش­نامۀ فرهنگ و ادب دانشگاه آزاد اسلامی رودهن، شماره­های 53و54، صص 15 -53.
15. مظفرزاده، باقر (1383)، عمر خیام؛ زندگی و آثار، تهران: علمی و فرهنگی.
16. معتمد دزفولی، فرامرز (1394)، مشکل ما، خوانش مدرن و اگزیستانسیالیستی رباعیات خیام، تهران: نگاه معاصر.
17. همایون­فر، فتح­الله (1355)، سیمای خیام، تهران: فروغی.

یوگاناندا، پاراماهانسا (1379)، خروش خم؛ نقدی بر رباعیات عمر خیام، ترجمۀ جواد رویانی، تهران: روزگار.