پژواک برخی اندرزهای پیشینیان در کتاب قابوس‌نامه

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 2، دوره 11، شماره 42، شهریور 1398، صفحه 27-55   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

عصمت خوئینی¹؛ سجاد رحمتیان²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

قابوس‌نامه، نوشتۀ گران‌سنگ عنصرالمعالی کیکاووس، از برجسته‌ترین و مهم‌ترین آثاری است که پس از اسلام در حوزۀ ادبیات تعلیمی و در پند و اندرز مخاطبان نوشته شده است. این کتاب چونان دایرةالمعارف ارزشمندی است که بسیاری از آداب‌ورسوم و نیز شرایط و خصوصیات جامعۀ ایران عصر نویسنده در آن بازتاب یافته است. بالطبع عنصرالمعالی در بیان اندرزهای بی‌شمار آن، که در موضوعات گوناگون ایراد شده‌اند، مانند سایر نویسندگان آثار اندرزی، تحت‌تأثیر برخی اندرزنامه‌ها و منابع پیش از خود قرار داشته است و به شیوه‌های مختلف از مطالب آن‌ها سود جسته است. در همین راستا، پژوهش حاضر می‌کوشد تا با بررسی و برابرنهاد اندرزهای قابوس‌نامه با آثار پیشینیان، برخی منابع و مآخذ مؤثر در اندرزهای آن را کشف و استخراج کند. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش نیز می‌توان به تأثیرگذاری قابل توجه منابعی همچون اندرزهای آذرباد مارسپندان، پندنامۀ انوشیروان، آداب ابن‌مقفع و اشعار بوشکور بلخی بر اندرزهای قابوس‌نامه اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها

قابوس‌نامه؛ اندرزنامه‌نویسی؛ پند و اندرز؛ عنصرالمعالی؛ مأخذشناسی

مراجع

1. آبادانی، فرهاد (1346)، «اندرز بهزاد فرخ فیروز»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال پانزدهم، شمارۀ 1 (پیاپی 59)، 35ـ۴۶.

2. آسانا، جاماسب (1391)، متن‌های پهلوی، به کوشش سعید عریان، تهران: علمی.

3. ابن مسکویه رازی (1350)، جاویدان خرد، ترجمۀ سید محمدکاظم امام، تهران: چاپ بوزرجمهری.

4. ابن مقفع، عبدالله (1375)، ادب‌ الکبیر و ادب ‌الصغیر، ترجمۀ محمد- وحید گلپایگانی، تهران: نشر بلخ.

5. اسماعیلی، مراد (1395)، «وجوه تشابه برخی مؤلفه‌های فرهنگی قابوس‌نامه با متون اوستایی و پهلوی»، متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ جدید، شمارۀ 3 (پیاپی 31)، 39ـ۵۲.

6. الهامی، فاطمه (1391)، «جایگاه قابوس‌نامه در قلمرو ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال چهارم، شمارۀ 16، 131ـ۱۵۸.

7. الهیاری، فریدون (1381)، «قابوس‌نامۀ عنصرالمعالی و جریان اندرزنامه‌نویسی سیاسی در ایران دوران اسلامی»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورۀ 2، شمارۀ 30ـ31، 125ـ۱۴۲.

8. ایمانپور، محمدتقی و همکاران (1397)، «تأثیر اندرزهای شاهان ساسانی بر آرای تربیتی عنصرالمعالی در قابوس‌نامه»، پژوهش‌های تاریخ ایران و اسلام، شمارۀ 22، 89ـ۱۰۸.

9. بدایعی بلخی (1313)، «پندنامۀ انوشیروان»، به کوشش سعید نفیسی، مهر، سال دوم، شمارۀ 2، 181ـ۱۸۸.

10. بزرگمهر بختگان (1338)، «یادگار بزرگمهر»، ترجمۀ یحیی ماهیار نوابی، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال یازدهم، شمارۀ 50، 302ـ۳۳۳.

11. بهار، محمدتقی (1379)، «خط و زبان پهلوی در عصر فردوسی، به کوشش محمد گلبن»، فردوسی‌نامه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 119ـ۱۷۱.

12. ـــــــ (1390)، سبک‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران: زوّار.

13. خاتمی، احمد و رفیعی، غلامرضا (1390)، «اندرزهای عنصرالمعالی در قابوس‌نامه و مقایسۀ آن با نظریات تربیتی ژان ژاک روسو»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 12، 1ـ۲۴.

14. رودکی، ابوعبدالله جعفر بن محمد (1383)، دیوان، شرح و توضیح منوچهر دانش‌پژوه، تهران: توس.

15. ریپکا، یان و همکاران (1385)، تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان تا قاجاریه، ترجمۀ عیسی شهابی، تهران: علمی و فرهنگی.

16. سبزیان‌پور، وحید (1392)، «بررسی دیدگاه‌های تربیتی ایرانیان باستان در قابوس‌نامه»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ 17، 51ـ۸۶.

17. سعدی، مصلح‌الدین (1381)، بوستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.

18. صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: صفا.

19. عباس، احسان (1348)، عهد اردشیر، ترجمۀ محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.

20. عنصرالمعالی، کیکاووس‌ بن اسکندر (1390)، قابوس‌نامه، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: علمی و فرهنگی.

21. فرخ‌زادان، آذرفرنبغ و امیدان، آذرباد (1392)، کتاب ششم دینکرد، ترجمۀ فرشته آهنگری، تهران: صبا.

22. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.

23. فرنبغ‌دادگی (1391)، مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.

24. فروزانفر، بدیع‌الزمان (1387)، سخن و سخنوران، تهران: زوّار.

25. فوشه‌کور، شارل هانری (1377)، اخلاقیات، ترجمۀ محمدعلی امیرمعزی و عبدالمحمد روح‌بخشان، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

26. کریمی حکاک، احمد (1368)، «ادب، اخلاق، اندرز: تأملاتی دربارۀ سه مفهوم در فرهنگ ایران»، ایران‌نامه، سال هفتم، شمارۀ 28، 6۳۷ـ6۵۶.

27. لازار، ژیلبر (1342)، اشعار پراکندۀ قدیم‌ترین شعرای فارسی‌زبان، تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه و تهران.

28. مارسپندان، آذرباد (1338)، «اندرز آذرباد مارسپندان»، ترجمۀ یحیی ماهیار نوابی، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، دورۀ سیزدهم، شمارۀ 52، 501ـ۵۲۸.

29. ــــــــ (1340)، «واژه‌ای چند از آذرباد مارسپندان»، ترجمۀ یحیی ماهیار نوابی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال دوازدهم، شمارۀ 57، 11ـ۳۱.

30. محبتی، مهدی (1382)، سیمرغ در جستجوی قاف: درآمدی بر سیر تحول عقلانیت در ادب فارسی، تهران: سخن.

31. محمدی، هاشم (1392)، «بدیع بلخی و پندنامۀ انوشیروان»، تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی، شمارۀ 15، 31ـ۴۶.

32. محمدی ملایری، محمد (1388)، ادب و اخلاق در ایران پیش از اسلام، تهران: توس.

33. مزداپور، کتایون (1386)، اندرزنامه‌های ایرانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

34. مهدوی، بتول و تقی‌زاده، فاطمه (1397)، «بررسی آموزه‌های اخلاقی آفرین‌نامۀ ابوشکور بلخی با نگاهی به میزان تأثیر آن بر قابوس‌نامه»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شمارۀ 38، 185ـ۲۳۱.

35. یوسفی، غلامحسین (1387)، کاغذ زر، تهران: توس.