شهید از گواه محکمه تا کشتۀ راه دین: زمینه‌های قرآنی شکل‌گیری انگاره

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 8، دوره 25، شماره 66، بهمن 1398، صفحه 123-154   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اشرف منتظری¹؛ حامد خانی (فرهنگ مهروش)^{* 2}

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

²دانشیار گروه الاهیات، واحد گرگان، دانشگاه آزاد اسلامی، گرگان، ایران.

چکیده

شکل‌گیری دین اسلام همچون همۀ دیگر جنبش‌های بزرگ و تاریخ‌سازْ مرهون ازجان‌گذشتگی‌های فراوان بود. این‌گونه، از نخستین روز‌های آنْ مرگِ ایثارگرانه برای پیش‌بُردِ آرمان مقدسْ ارزشی مهم تلقی شد. برای اشاره به این مرگ در قرآن استعارۀ «مرگ در راه خدا» کاربرد یافت؛ استعار‌ه‌ای که کاربرد گستردۀ خود را برای دلالت بر این معنا به نفع تعبیر دیگری از دست داد و از گذشتۀ دوری که زمان دقیقش را هنوز نمی‌دانیم، تعبیر «شهادت» جای آن را گرفت؛ اصطلاحی که در زبان عربی پساقرآنی به معنای گواهی دادن در مَحاکم است و غالب کاربرد‌های قرآنی‌اش نیز بر همین معنا بازگردانده می‌شود. نمی‌توان به‌سادگی دریافت چه تشابهی میان مرگ ایثارگرانه با چُنین گواهی دادنی زمینه‌ساز کاربرد این استعاره شد، برقراری چُنین ارتباطی در چه دور‌ه‌ای و متأثر از چه عواملی روی داد، و این تعبیر تا دلالت بر مرگ قِدّیسانه چه مراحلی را طی کرد. پی‌جویی کاربرد‌های تعبیر شهید و هم‌خانواده‌های آن در قرآن از نگاه انتقادی و بازفهم معنای شهادت قرآنی برای تحلیل اسباب و علل و زمینه‌‌های برقراری پیوند یادشده موضوع این مطالعه است.

کلیدواژه‌ها

شهداء؛ مرگ در راه خدا؛ سبیل الله؛ تاریخ آیین‌های دادرسی؛ قیامت؛ تاریخ انگارۀ شهید؛ تاریخ انگاره‌های قرآنی

مراجع