تحلیل نقش‏ های مثبت دیوها در اوسنه‏ های عامیانۀ خراسان بزرگ

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 2، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 26، دی 1398، صفحه 27-44   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/irll.2019.671513

نویسنده

مصطفی سعادت^*

استاد رشتۀ ژنتیک دانشگاه شیراز، ایران.

چکیده

پیش از ظهور زرتشت، ایرانیان به دو گروه از خدایان (اهوراها و دیوها) اعتقاد داشتند. انتشار آموزه‏ های زرتشت، عامل تقدس‏ زدایی از دیوها در ایران است. اوسنه‏ های عامیانه، گنجینه‏ ای بسیار مهم در شناسایی ویژگی‏ های فرهنگی و چگونگی تکوین بسیاری از باورها و نگرش‏ها در جوامع‌اند. هدف پژوهش حاضر، پاسخ به این پرسش است که آیا اوسنه‏ های عامیانۀ گردآوری‌شده از خراسان ایران و کشورهای همزبان افغانستان و تاجیکستان می‏ تواند نشان‌دهندۀ سیر تحول نگرش جامعۀ ایرانی نسبت به دیوها باشد؟ در برخی از اوسنه‏ های عامیانه، دیوها دارای سجایای اخلاقی هستند؛ مثلاً شخصیتی قدرشناس دارند، به قهرمان داستان کمک می ‏کنند، خوب و خوش‌اخلاق هستند و کارهای تخصصی انجام می ‏دهند. در برخی از داستان‏های عامیانه، آدمیزاد به دیوها ظلم می‏ کند و حتی آنان را بدون دلیل به قتل می ‏رساند، در حالی که دیوها به کشتن آدمی رضایت نمی ‏دهند. در بسیاری از داستان‏ ها، تحت تأثیر اصلاحات دینی، نقش منفی به دیو نسبت داده شده، اما داستان‏ هایی که در آن‌ها دیوها ایفا کنندۀ نقش مثبت هستند، نشان از پیروزی خاطرۀ پرستش دیوها بر آموزه ‏های زرتشت دارد.

کلیدواژه‌ها

ایران؛ افغانستان؛ تاجیکستان؛ دیو؛ اوسنۀ عامیانه

مراجع

کتاب‌ها

- آموزگار، ژاله، (1390)، زبان، فرهنگ، اسطوره، چاپ سوم، تهران: انتشارات معین.

- ابراهیمی، معصومه، (1392)، دیوشناسی ایرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهامه.

- ارجی، علی‏اصغر، (1385)، افسانه‏ های قوچان، چاپ اول، مشهد: انتشارات ماه ‏جان.

- اردلانی، شمس‏ الحاجیه،(1382)، قصه‏ ها و افسانه‏ های استان بوشهر، چاپ اول، بوشهر: انتشارات بوشهر.

- انجوی‏ شیرازی، سید ابوالقاسم، (1393)، گل به صنوبر چه کرد؟ چاپ ششم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- انجوی‏ شیرازی، سید ‏ابوالقاسم، (1394)، گل بومادران، چاپ دوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.

- بویس، مری، (1376)، تاریخ کیش زرتشت، ترجمه همایون صنعتی زاده، ج 1، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.

- بویس، مری، (1390)، آیین زرتشت، کهن روزگار و قدرت ماندگارش، ترجمه ابوالحسن تهامی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات نگاه.

- بهار، مهرداد، (1390)، ادیان آسیایی، چاپ نهم، تهران: نشر چشمه.

- تاواراتانی، ناهوکو، (1393)، دیو از افسانه تا واقعیت، چاپ اول، تهران: انتشارات بهجت.

- الثغری، عماد بن محمد، (1385)، جواهر الاسمار، تصحیح شمس‏ الدین آل‏احمد، چاپ اول، تهران: انتشارات فردوس.

- خزاعی، حمیدرضا، (1379)، افسانه ‏های خراسان؛ ج3، نیشابور، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان.

- خزاعی، حمیدرضا، (1380)، افسانه ‏های خراسان؛ ج5، دختر کفش طلا، تربت حیدریه، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان.

- خزاعی، حمیدرضا، (1381)، افسانه‏ های خراسان؛ ج6، تایباد، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان.

- خزاعی، حمیدرضا، (1382-الف)، افسانه ‏های خراسان؛ ج7، اسفراین، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان.

- خزاعی، حمیدرضا، (1382-ب)، افسانه‏ های خراسان؛ ج8، سبزوار، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان.

- خزاعی، حمیدرضا، (1385)، افسانه‏ های خراسان؛ ج9، بیرجند، چاپ اول، مشهد: نشر ماه‏جان. نشر ماه‏جان.

- ذوالفقاری، حسن، (1394)، زبان و ادبیات عامه ایران، چاپ اول، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).

- رحمانی، روشن، (1377)، افسانه‏ های دری، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.

- رضی، هاشم، (1360)، زرتشت و تعالیم او، چاپ هشتم، تهران: سازمان انتشارات فروهر.

- زنر، رابرت چارلز،(1393)، تعالیم مغان: گفتاری چند در معتقدات زرتشتیان، ترجمه فریدون بدره‏ایی، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس.

- شایست ناشایست، (1369)، تصحیح و ترجمه کتایون مزداپور، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.

- کریستن‏سن، آرتور آمانوئل، (1355)،  آفرینش زیانکار در روایات ایرانی، ترجمه احمد طباطبایی، چاپ اول، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.

- کریستن‏سن، آرتور آمانوئل، (1382)، مزداپرستی در ایران قدیم، ترجمه ذبیح الله صفا، چاپ پنجم، تهران: انتشارات هیرمند.

- کریستن‏سن، آرتور آمانوئل، (1393)، کیانیان، ترجمه ذبیح الله صفا، چاپ هشتم، تهران: شرکت انتشارات علمی فرهنگی.

- گاتها یا سرودهای آسمانی زرتشت، (1361)، مترجم موبد فیروز آذرگشسب، بی‌جا: ناشر مولف.

- میهن ‏دوست، محسن، (1378-الف)، باکره‏ های پری‏زاد، چاپ اول، تهران: انتشارات توس.

- میهن‏ دوست، محسن، (1378-ب)، نه کلید، چاپ اول، تهران: انتشارات توس.

- میهن‏ دوست، محسن، (1378-ج)، سنت شکن، چاپ اول، تهران: انتشارات توس.

- میهن‏ دوست، محسن، (1378-د)، اوسنه ‏های عاشقی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.

- میهن‏ دوست، محسن، (1381)، اوسنه ‏های پهلوانی-تغزلی، چاپ اول، تهران: نشر مرکز.

- نعمت، حکمت، (1391)، رستم جان و آفتاب خان: افسانه‏ های مردم تاجیک، ترجمۀ سعید فاضلی‏ جاه و راحله فاضلی‏ جاه. چاپ اول، تهران: موسسۀ انتشارات فلسفه.

- وندیداد، (1382)، تصحیح جیمس دارمستتر، ترجمۀ موسی جوان، چاپ اول، تهران: دنیای کتاب.

- یادگار زریران، (1390)، گزارش ژاله آموزگار، چاپ اول، تهران: انتشارات معین.

مجلات

- اکبری‏ مفاخری، آرش، (1388)، «دیوان در متون پهلوی»، مطالعات ایرانی، ش14، صص 41-54. 

- سعادت، مصطفی، (1396)،«پراکنش غیرتصادفی مکان ‏های جغرافیایی ایران که در نام آن‌ها «دیو» وجود دارد»، دو فصلنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، دورۀ 5، ش15، صص 25-45.