تحلیل نشانه‌شناختی رابطۀ انسان و خدا در روح الارواح سمعانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 16، شماره 58، اردیبهشت 1399، صفحه 127-158   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حامد شمس¹؛ محمود براتی خوانساری^{* 2}

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

روح‌‌الارواح از آثار مهم قرن ششم هجری است که به شرح اسماء‌الله اختصاص دارد. ارتباط انسان و خدا از موضوعات محوری کتاب است. در این مقاله بر اساس روش تحلیلی ـ توصیفی نشانه‌‌شناسی ساختارگرا، به بررسی رابطۀ انسان و خدا در متن روح‌الارواح سمعانی پرداخته‌‌ شده است. در بررسی متن، به ‌دنبال یافتن آن دسته از عناصر ژرف‌ساختی بودیم که در موضوع ارتباط انسان و خدا، نظام‌‌های نشانه‌‌ای متن را پدید آورده است. این عناصر کلیدی در ساختار تقابل‌‌های متن، به‌ عنوان عوامل اصلی نظام‌ساز شناخته می‌شوند. برای رسیدن به این هدف، از روش لوی استروس بهره بردیم که بر اساس تحلیل تقابل‌‌های دوگانه به بررسی روابط نشانه‌‌ها می‌‌پردازد. با بررسی روابط نشانه‌های متن، نشان دادیم که در دایرۀ نشانه‌‌های قطب خدا، تقابل جلال و جمال؛ قهر و لطف، شبکه‌‌ای از تقابل‌‌ها را به وجود آورده است که با تقابل مثبت و منفی شأن و قدر و مرتبۀ آدمی در نشانه‌‌های قطب انسان، مرتبط است. متن از راه ترکیب عناصر متضاد و تلفیق ویژۀ خود به حل تضادها و تقابل‌‌ها می‌‌پردازد. در نهایت راهی که متن برای حلّ تضادّ‌‌های رابطۀ انسان و خدا ارائه می‌‌دهد، نفی یک طرف رابطه‌ (قطب انسان) است که با شبکه شانه‌‌های جلالی و نظام کلامی متن روح‌الارواح ارتباط پیدا می‌‌کند. 

کلیدواژه‌ها

نشانه‌شناسی؛ ساختارگرایی؛ لوی استروس؛ رابطۀ انسان و خدا؛ روح‌الارواح

مراجع

کتابنامه

آلگونه جونقانی، مسعود. 1393. «رویکرد سنایی به تقابل‌‌های دوگانی». مطالعات عرفانی. ش 19. صص 54-29.

استروس، کلود لوی. 1361. توتمیسم. ترجمۀ مسعود راد. تهران: توس.

ــــــــــــــــــ . 1381. «اسطوره و موسیقی». ترجمۀ جلال ستّاری. جهان اسطوره‌شناسی. ج1. چ2. تهران: مرکز. صص 212-203.

اسکولز، رابرت. 1393. در آمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمۀ فرزانه طاهری. چ3. تهران: آگاه.

اکو، اومبرتو. 1397. نشانه؛ تاریخ و تحلیل یک مفهوم. ترجمۀ مرضیه مهرابی. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

ایزوتسو، توشیهیکو. 1395. خدا و انسان در قرآن. ترجمة احمد آرام. چ10. تهران: شرکت سهامی انتشار.

بتلاب اکبرآبادی، محسن و احمد رضی. 1392. «کارکرد روایی نشانه‌‌ها در حکایت رابعه از الهی‌نامه عطار»، متن‌شناسی ادب فارسی. س 49 (دورۀ جدید: س 5). ش1 (پیاپی 17). صص 28-13.

برتنس، هانس. 1391. مبانی نظریۀ ادبی. ترجمۀ محمدرضا ابوالقاسمی. چ3. تهران: ماهی.

پورنامداریان، تقی. 1394. داستان پیامبران در کلیات شمس. چ1. (ویرایش جدید). تهران: سخن.

تودوروف، تزوتان. 1383. «چگونه بخوانیم؟». ترجمۀ هاشم محمود. اشراق. س1. ش1. صص 156-150.

تینیانوف، یوری. 1385. دربارۀ تحول ادبی، در نظریۀ ادبیات (متن‌هایی از فرمالیست‌های روسی). گردآوری و ترجمه به فرانسه: تزوتان تودوروف. ترجمۀ فارسی: عاطفه طاهایی. چ1. تهران: اختران.

چندلر، دانیل. 1394. مبانی نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ مهدی پارسا. چ5. تهران: پژوهشکده فرهنگ و هنر اسلامی با همکاری سورة مهر.

حاتمی، حافظ و محمدرضا نصر اصفهانی. 1389. «زبان نشانه‌ها». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی و واحد تهران جنوب. س6. ش18. صص 39-16.

روحانی، مسعود و محمد عنایتی قادیکلایی. 1395. «تقابل‌‌های دوگانه در غزلیات عطار نیشابوری». زبان و ادبیات فارسی. س24. ش81. صص 221-201.

سمعانی، احمد. 1384. روح‌الارواح فی‌ شرح اسماء الملک الفتاح. تصحیح نجیب مایل هروی. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

سوسور، فردینان دو. 1392. دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کورش صفوی. چ4. تهران: هرمس.

شمس، حامد و محمود براتی خوانساری. 1396. «روش تمثیلی در تفسیر قرآنی و تکامل زبان عرفانی: نشانه‌‌شناسی تفسیر عرفانی در روح‌الارواح سمعانی». مطالعات عرفانی. ش 26. صص 199-171.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1397. «گونه‌های دلالت زبانی در روح‌الارواح سمعانی». پژوهش‌‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س13. ش3 (پیاپی 38). صص 28-1.

عبیدی‌نیا، محمدامیر و علی دلائی میلان. 1388. «بررسی تقابل‌‌های دوگانه در ساختار حدیقة سنایی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش13. صص 42-25.

کالر، جاناتان. 1388. بوطیقای ساخت گرا: ساخت گرایی، زبان‌شناسی و مطالعۀ ادبیات. ترجمۀ کورش صفوی. چ1. تهران: مینوی خرد.

ـــــــــــ . 1390. در جست‌وجوی نشانه‌‌ها: نشانه‌‌شناسی، ادبیات، واسازی. ترجمۀ لیلا صادقی و تینا امرالهی. چ2. تهران: علم.

گیرو، پی‌‌یر. 1392. نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ محمد نبوی. چ4. تهران: آگاه.

لیچ، ادموند. 1358. لوی استروس. ترجمۀ حمید عنایت. چ2. تهران: خوارزمی.

مالمیر، تیمور و هادی دهقانی یزدلی. 1393. «بررسی نشانه‌‌های زمانی و مکانی در کشف‌المحجوب، رسالۀ قشیریه و تذکرۀالاولیاء». متن پژوهی ادبی. س18. ش62. صص 146-125.

مشرّف، مریم. 1384. نشانه‌‌شناسی تفسیر عرفانی. چ1. تهران: ثالث.

میرباقری فرد، سیّدعلی‌اصغر. 1391. «عرفان عملی و نظری یا سنت اول و دوم عرفانی؟». پژوهش‌‌های ادب عرفانی (گوهر گویا). س6. ش2 (پیاپی 22). صص 88-65.

نجفی، زهره. 1394. «شیوه‌های گوناگون دلالت‌پردازی آفتاب در زبان مولانا». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س11. ش39. صص 327-303.

هاوکس، ترنس. 1394. ساخت‌گرایی و نشانه‌‌شناسی. ترجمۀ مجتبی پردل. چ1. مشهد: ترانه.

 

English Source

Strauss, Claude Levi (1963): Structural Anthropology, Translated from the French by Claire Jacobson and Brooke Grundfest Schoepf, New York, Basic Books.