نقد جامعه‌شناختی شخصیّت‌های کلیدی «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 1، دوره 9، شماره 33، بهمن 1398، صفحه 9-24   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

محمّد امین احسانی اصطهباناتی^*

کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، مدرس مرکز آموزش عالی، استهبان، ایران

چکیده

در این مقاله ارزش‌ها، کنش‌ها، مهارت‌ها، سوگیری و کنترل‌های اجتماعی اشخاص در خسرو و شیرین نظامی گنجوی نقد و بررسی شده است. سؤال اصلی این است که شخصیّت‌های اصلی داستان در منظومه خسرو و شیرینِ نظامی، از منظرهای گوناگون جامعه شناختی، چگونه هستند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده‌ و داده‌ها با استفاده از شیوۀ تحلیل محتوا به روش کتابخانه‌ای، بررسی و تجزیه و تحلیل شده است. نتایج این پژوهش، نشان می‌دهد که در خسرو و شیرین نظامی بزرگ‏منشی، فرهیختگی و اعتماد به نفس، موهبتی است که فضای آزاد اجتماعی و نگرش واقع‏بینانه جامعه به زن، در اختیار دختران و زنان منظومة خسرو و شیرین قرار داده است تا با بهره‏گیری از آن بر قلمرو روح و جسم و سرنوشتشان حاکم باشند و خود را مقهور و مغلوب هیچ مردی ندانند. از منظر کنترل‌های اجتماعی، خسرو در اوج درگیری‌های داخلی و وضع آشفته کشورش مصالح جامعه را نادیده می‏گیرد و خواسته‏های نفسانی او را بر می‏انگیزد که در پی شیرین روانه گردد، اما به دروغ وانمود می‌کند که به شکار می‏رود. علاقه خسرو نیز در رفتار اجتماعی خویش با شیرین از بابت زیاده‏خواهی پادشاهانه و انحصارطلبی اوست؛ زیرا مایل است هرچه خوبی و زیبایی در دنیاست از آن او باشد.

کلیدواژه‌ها

نظامی گنجوی؛ خسرو و شیرین؛ شخصیّت؛ نقد جامعه شناختی

مراجع

1. بصاری، طلعت (1350)، چهرة شیرین، اهواز: دانشگاه جندی شاپور.
2. ثروت، منصور (1370)، یادگار گنبد دوار، تهران: امیرکبیر.
3. ستاری، جلال (1383)، سایۀ ایزوت و شکرخند شیرین، تهران‌‌:مرکز.
4. صفا، ذبیح‏اله (1339)، تاریخ ادبیّات در ایران، جلد دوم، تهران: ابن­سینا.
5. فرشیدورد، خسرو (1378)، دربارۀ ادبیّات و نقد ادبی‌، جلد دوم، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
6. گیدنز، آنتونی (1376)، جامعه‌شناسی، ترجمۀ منوچهر صبوری. چاپ سوم، تهران: نی.
7. گی، روشه (1387)، مقدّمه‌ای بر جامعه‌شناسی عمومی، جلد اول (کنش اجتماعی)، ترجمۀ هما زنجانی‌زاده، تهران: سمت.
8. مشرف، مریم، (1385)، شیوه‌نامۀ نقد ادبی‌، تهران: سخن.
9. مکارم شیرازی، ناصر (1372)، تفسیر نمونه‌، جلد 19، قم: دارالکتب الاسلامیه.
10. ممتاز، فریده (1381)، انحرافات اجتماعی، نظریه‌ها و دیدگاه‌ها، تهران: شرکت سهامی انتشار.
11. میرصادقی، جمال (1388)، واژه‌نامۀ هنر داستان‌نویسی‌، چاپ دوم‌، تهران: کتاب مهناز.
12. نظامی گنجه‌ای‌، الیاس‌بن‌یوسف (1391)، کلیات خمسۀ حکیم نظامی گنجه‌ای، تهران: امیرکبیر.
13. وحید دستگردی‌، حسن (1388)، مقدّمه لیلی و مجنون نظامی‌، تهران: قطره.
14. ولک‌، رنه (1373)، نظریۀ ادبیات، ترجمۀ ضیاء موحّد و دیگران، تهران: علمی.
15. یوسفی، غلامحسین (1386)، چشمۀ روشن، چاپ یازدهم، تهران: علمی.