حکایات تمثیلی در اشعار اخوان ثالث، مبتنی بر نظریات تحلیل گفتمان

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 11، شماره 42، اسفند 1398، صفحه 74-92   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا گلوی¹؛ مصطفی سالاری^{* 2}؛ بهروز رومیانی³

¹دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

چکیده

یکی از قدیمی‌ترین و در عین حال، مؤثرترین ابزارهای ادبی، بیان مطلب در قابل یک حکایت تمثیلی است. در این شیوه، شاعر تلاش می‌کند تا معنای باطنی‌ را که در تصور آورده و در واقع مشبه یک ساختار تشبیهی است، با ظاهری داستانی بیان کند که در جایگاه مشبهُ‌به آن ساختار قرار دارد. در پژوهش حاضر که از نوع بنیادی است و داده‌های آن از طریق مطالعات کتابخانه‌ای به دست آمده و این داده‌ها با روش تحلیل و توصیف، مبتنی بر نظریات تحلیل گفتمان و خصوصاً تحلیل گفتمان انتقادی بررسی شده‌اند، به دلایل و چگونگی بهره‌گیری مهدی اخوان ثالث، شاعر معاصر فارسی‌زبان، از این شیوۀ بیانی پرداخته شده است. اخوان که محتوای بسیاری از اشعار او را مسائل اجتماعی روزگار خویش تشکیل می‌دهد، به دلایل مختلف، از جمله: افزونی تأثیرگذاری بر مخاطب و نیز رعایت احتیاط سیاسی-اجتماعی از حکایت تمثیلی استفاده کرده است. در بسیاری از اشعار او که مبتنی بر حکایت تمثیلی است، مشبهٌ‌به ساختار گستردۀ تشبیهی، مسائلی همچون فقر، تنهایی، شرف، بی‌عدالتی و ارزشمندی فرهنگ ایرانی است، حال آنکه مشبه آن را حکایتهایی با موضوعات، وضعیت و شخصیتهای مختلف شکل می‌دهند. دست‌یابی نظام‌مند و هدفدار به مشبهُ‌به از طریق مشبه، با استفاده از روش سه مرحله‌ای فرکلاف کاملاً میسر است و می‌توان آن را به عنوان راهی برای تأویل صحیح حکایتهای تمثیلی پیشنهاد کرد، مشروط به آنکه مانند اشعار زمستان، میراث و مرد و مرکب اخوان، متن به عنوان یک کل یکپارچه از چنین تأویلی حمایت کند.
 

کلیدواژه‌ها

حکایت تمثیلی؛ تحلیل گفتمان انتقادی؛ شعر معاصر فارسی؛ مهدی اخوان ثالث

مراجع

1. آبراهامیان، یرواند (1384) ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، چ 11، تهران: نی.
2. احمدی‌، بابک (١٣٧٨) ساختار و تأویل متن، تهران: نشر مرکز‌.
3. اخوان ثالث، مهدی (1370) شعر زمان ما، شمارۀ 2: مهدی اخوان ثالث، به کوشش و مقدمه‌: محمد حقوقی، تهران: نگاه.
4. آقاگل زاده، فردوس (1386) «تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، مجله: ادب‌پژوهی، شمارۀ 1، بهار، صص 28-17.
5. ----------- (1391) «توصیف و تبیین ساختهای زبانی ایدئولوژیک در تحلیل گفتمان انتقادی»، مجله: جستارهای زبانی، شمارۀ 10، تابستان، صص 20-1.
6. ------------؛ مریم سادات غیاثیان (1386) «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی»، مجله: زبان و زبانشناسی، شمارۀ 5، بهار و تابستان، صص 54-39.
7. ----------- (1383) «روش‌شناسی تحقیق در تحلیل گفتمان انتقادی»، مجموعۀ مقالات ششمین کنفرانس زبانشناسی دانشگاه علامه طباطبایی، صص 430-410.
8. امانی زوارم، وحید (1376) «گفتمان انتقادی_سیاسی در شعر (مهدی اخوان ثالث) م. امید»، مجله: پانزده خرداد، شمارۀ 28، زمستان، صص 323-301.
9. بهرام‌پور، شعبانعلی (1378) «درآمدی بر تحلیل گفتمان»، کتاب: مجموعه مقالات گفتمان و تحلیل گفتمانی، به‌اهتمام: محمدرضا تاجیک، تهران: فرهنگ گفتمان.
10. پارسا، سیداحمد؛ فرشاد مرادی (1393) «بررسی سمبولیسم اجتماعی در سروده‌های دهۀ سی مهدی اخوان ثالث با تکیه بر کودتای 28 مرداد سال 1332»، مجله: شعرپژوهی، شمارۀ 19، بهار، صص 70-55.
11. جعفری، طاهر (1395) «تحلیل گفتمانی شعر خوان هشتم و آدمک مهدی اخوان ثالث»، مجله: تحقیقات جدید در علوم انسانی، شمارۀ 4، تابستان، صص 56-43.
12. خلج، رضا؛ سیداحمد پارسا (1395) «بررسی تحلیلی تشبیهات سیاه در سروده‌های مهدی اخوان ثالث»، مجله: شعر پژوهی، شمارۀ 27، بهار، صص 110-87.
13. دری، زهره (1395) «جامعه‌شناسی در اشعار مهدی اخوان ثالث»، مجله: مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، شمارۀ 1، دورۀ 2، سال 4، زمستان، صص 190-177.
14. شادروی منش، محمد؛ اعظم برامکی (1391) «شگردهای روایت در شعرهای روایی مهدی اخوان ثالث»، مجله: ادب فارسی، شمارۀ 10، پاییز و زمستان، صص 102-83.
15. شمیسا، سیروس (1392) بیان، چاپ دوم از ویراست چهارم، تهران: میترا.
16. فاضلی، محمد (1383) «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، مجله: پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، شمارۀ 14، پاییز، صص 106-81.
17. --------- (1383)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، مجلۀ پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی، پاییز، شمارۀ 83، صص 106-81.
18. گودرزی، محسن (1388) «تحلیل گفتمان انتقادی»، مجله: کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 22، دوره جدید، دی‌ماه، صص 81-77.
19. مدرسی، فاطمه؛ پیمان ریحانی‌نیا (1391) «بررسی کهن الگوی سایه در اشعار مهدی اخوان ثالث»، مجله: ادبیات پارسی معاصر، شمارۀ 1، بهار و تابستان، صص 138-131.
20. مشرف، مریم (1387) «طعن یا آیرونی در آثار مهدی اخوان ثالث»، مجله: جستارهای ادبی، شمارۀ 161، بهار، صص 166-149.
21. میرزایی، محمد (1388) «ناامیدی‌هایم. امید (مهدی اخوان ثالث)»، مجله: حافظ، شمارۀ 60، خرداد و تیرماه، صص 27-18.
22. ناصری، زهره سادات؛ و همکاران (1394) «تحلیل گفتمان انتقادی داستان مرگ بونصر مشکان، بر اساس رویکرد نورمن فر کلاف»، مجله: علم زبان، شمارۀ 4، بهار و تابستان، صص 110-85.
23. نصرتی، مهرداد (1390) مقدمات فرانقد ادبی، کرمان: مؤلف.
24. نوری، علیرضا (1387) «نگاهی به شعر اجتماعی مهدی اخوان ثالث»، مجله: زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد اسلامی اراک)، شمارۀ 14، تابستان، صص 168-151.
    1. Johnstone, Barbara (2002)Discourse Analysis, 2^nd Edition, London: Blackwell Publishing.
    2. Fairclough, N. (1995) Critical Discourse Analysis, London: Longman.
    3. Fairclough‌, N. (1996‌) Language and power, London: Longman.
    4. Gee, James Paul(1999) An Introduction to Discourse Analysis: Theory and Method, 4th Edition, N.Y: Routledge.
    5. Genette, Gerard(1980) Narrative Discourse an essay in method, trans. J. Lewin Ithaca, NewYork: Cornell University Press.
    6. Van Dijk, Teun(2000) Ideology and discourse: Internet course for the university Oberta de Catalunya, N.Y: Oberta de Catalunya university.