مناظره، ادب بی‌اضطراب بررسی ژرف‌ساخت معناییِ مناظرات در انواع ادبی با تکیه بر ادب تعلیمی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 11، شماره 43، آذر 1398، صفحه 1-38   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

نویسندگان

رحمان مشتاق مهر¹؛ رسول کاظم زاده²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی اذربایجان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

مناظره، گفت‌وگویی مبتنی بر ادب بی‌اضطراب است و آنگاه که درصدد اقناع و اثبات بربیاید، خود را با پوششی از کنایه و ایهام و ابهام و تحقیر و طنز بر حریف می‌آراید. طرفین مناظره و بیشتر طرف غالب آن، سخن خود را در لفافه‌ای از الفاظ مؤدبانه می‌آرایند، حال آنکه ظرایف و لطایف و تعریض‌هایی در پشت آن سخن برای تنبیه و تعلیم نهفته است. این مقاله بر آن است مناظره را با توجه به ظرفیت گفتمانی آن، از نظر نقش کارکردی آن در اجتماع بررسی کند و در انواع مختلف ادبی که ذهن انسان، آمال و خواسته‌ها و وسعت ‌نظر او را آینگی می‌کنند، نشان دهد. حاصل آنکه مناظره طبق «بافتار و ساختار روایی» خاص در جهت عینی کردن مسائل فلسفی و فکری و اجتماعی در انواع ادبی تجلی دارد و بر اصل «رعایت بافت موقعیت» و «رندی در کنایه» و «ادب بی‌اضطراب» استوار است. با تحلیل ژرف‌ساختی مناظره، نگاشتی تازه از موضوع مبدأ برای شخص سؤال‌گر آشکار می‌شود که با کارکردهای کنایه و استعاره هم‌خوانی دارد. موضوع غالب مناظرات عرفانی، عادت‌زدایی و حقیقت‌جویی، مناظرات حماسی، مفاخره و نبرد داد و بیداد، مناظرات تعلیمی، طرح‌واره‌های تعلیمی برای ایجاد سؤال‌هایی در ذهن مخاطب و مناظرات غنایی، بافت موقعیتی و آموزش آداب است. با رعایت این آداب ظریف، شاه و نوکر، غنی و فقیر و... ضمن گفتاری مؤدبانه، موقّرانه، بی‌اضطراب سخن خود را بیان داشته از مزیت گفت‌وگویی راهگشا بهره می‌برند.
 

کلیدواژه‌ها

مناظره؛ موقعیت؛ انواع ادبی؛ ادب تعلیمی؛ ادب بی‌اضطراب

مراجع

1. اعتصامی، پروین (1392)، دیوان با مقدمه ملک‌الشعرای بهار، تهران: وزرا.

2. انوری، حسن (1381)، فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستی حسن انوری، تهران: سخن.

3. انوری، اوحدالدین محمد (1364)، دیوان، تصحیح سعید نفیسی، چ۳، تهران: انتشارات سکه.

4. بارسلونا، آنتونیو (1390)، استعاره و مجاز با رویکردی شناختی، ترجمۀ فرزان سجودی، لیلا صادقی و تینا امراللهی، چ۱، تهران: نقش جهان.

5. ثروتیان، بهروز (1383)، فن بیان در آفرینش خیال، چ۱، تهران: امیرکبیر.

6. حافظ، شمس‌الدین محمد (1385)، دیوان، تصحیح رشید عیوضی، چ۲، تهران: امیرکبیر.

7. حق‌شناس، علی‌محمد (1390)، «زبان و ادب فارسی در گذرگاه سنت و مدرنیته» (مجموعه مقالات)، چ۲، تهران: آگه.

8. خالقی‌مطلق، جلال (1369)، «بیژن و منیژه و ویس و رامین (مقدمه‌ای بر ادبیات پارتی و ساسانی)»، مجلۀ ایران‌شناسی، سال دوم، 273ـ۲۹۸.

9. خدایار، ابراهیم (1388)، «نقد ساختاری مناظره فطرت بخارایی»، نقد ادبی، سال اول، شمارۀ 5، 73ـ۱۰۸.

10. ذاکری، احمد و صمصامی، مریم (۱۳۹۰)، «بارقه‌هایی از سبک مناظره در ادبیات فارسی ایران»، سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، دورۀ ۴، شمارۀ ۲(۱۲)، ۹۱ـ۱۱۰.

11. راغب، محمد (1391)، دانشنامۀ روایت‌شناسی، گردآورنده و ویراستار: محمد راغب، تهران: نشر علمی.

12. رحیمی، مهدی (۱۳۷۴)، مناظره در شعر فارسی از آغاز تا پروین اعتصامی، پایان‌نامه دکتری دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: اسماعیل حاکمی.

13. سعدی، مصلح بن عبدالله (1382)، کلیات سعدی، از روی تصحیح محمد علی فروغی، تهران: بهزاد.

14. شریفی بروجردی، اسماعیل (۱۳۹۱)، مقایسۀ فن مناظره در دو سبک خراسانی و عراقی، پایان‌نامه دانشگاه تربیت معلم تهران، استاد راهنما: غلامعلی فلاح.

15. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه؛ درآمدی به سبک شناسی نگاه عرفانی، تهران: سخن.

16. شمیسا، سیروس (1369)، انواع ادبی، چ۸، تهران: فردوس.

17. شیرازی، فریدون (1387)، «آن مستِ هشیار»، رشد، دورۀ بیست‌ویکم، شمارۀ 86، 46ـ۵۰.

18. ضیمران، محمد (1392)، ژاک دریدا و متافیزیک حضور، چ۲، تهران: هرمس.

19. عطار، فریدالدین محمد (1371)، منطق‌الطیر، به اهتمام و تصحیح صادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی.

20. فاولر، راجر (1390)، زبان‌شناسی و رمان، ترجمۀ محمد غفاری، تهران: نشر نی.

21. فتوحی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.

22. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، به کوشش جلال خالقی مطلق تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

23. فلاح، غلامعلی (1387)، «جایگاه فن مناظره در شاهنامه فردوسی»، پژوهش‌های ادب عرفانی، شمارۀ 5، 1۵۱ـ1۶۴.

24. کلیگز، مری (1388)، درسنامه نظریۀ ادبی، ترجمۀ جلال سخنور، الهه دهنوی و سعید سبزیان، تهران: نشر اختران.

25. مسکوب، شاهرخ (1351)، سوگ سیاوش (در مرگ و رستاخیز)، تهران: خوارزمی.

26. معین، محمد (1356)، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر.

27. مقدادی، بهرام (1393)، دانشنامۀ نقد ادبی از افلاطون تا به امروز، تهران: نشر چشمه.

28. منزوی، علینقی (1379)، سی‌مرغ و سیمرغ، تهران: راه مانا.

29. مولوی، جلال‌الدین محمد (1380)، مثنوی معنوی، تصحیح قوام‌الدین خرمشاهی، تهران: دوستان.

30. مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1376)، به سوی زبان‌شناسی شعر، رهیافتی نقش‌گرا، چ۱، تهران: نشر مرکز.

31. نظامی، الیاس بن یوسف (1378)، خسرو و شیرین، تصحیح حسن وحیددستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

32. نورایی، الیاس و عزیزی، لیدا (۱۳۹۴)، «دستور زبان روایت در ادبیات تعلیمی با تکیه بر ساختار روایت و جایگاه روایت‌شنو در مناظرات پروین اعتصامی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، دورۀ ۷، شمارۀ ۲۵، ۱۷۷ـ۲۰۳.

33. نورایی، الیاس و مجتبی یاور (1392)، «نسبت اخلاق و سیاست در اندیشۀ سعدی شیرازی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ ۱۸، 145ـ۱۷۰.

34. وفایی، عباسعلی و آقابابایی، سمیه (1392)، «بررسی کارکرد تمثیل در آثار ادب تعلیمی»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال پنجم، شمارۀ ۱۸، 23ـ۴۶.

35. ون دایک، تئون، اِی (1394)، ایدئولوژی و گفتمان، ترجمۀ محسن نوبخت، تهران: سیاهرود.

36. وینیه، ژرار (1391)، هنر بحث و مناظره (راهکارها و عبارات کلیدی در اقناع مخاطب)، ترجمۀ منصور متین، کاشان: مرسل.

37. هلیدی، مایکل و حسن، رقیه (1393)، زبان، بافت، متن، تهران: سیاهرود.

38. یعقوبی جنبه‌سرایی، پارسا و احمدپناه، فاتح (1390)، «ساختار روایی کلیله و دمنه بر اساس گفتمان کاویِ تعاملِ رای و برهمن»، ادب‌پژوهی، شمارۀ ۱۸، 71ـ۱۰۰.