تحلیل دامنه مسوولیت پرداخت دیه از بیت المال در فقه اسلامی

مطالعات فقهی و فلسفی

مقاله 5، دوره 10، شماره 38، تیر 1398، صفحه 1-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عباس عابدی^{* 1}؛ محمد مهدی احمدی²

¹دانشجوی دکتری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم، قم، ایران

²استادیار، دانشکده حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم، قم، ایران

چکیده

بنابر اصل شخصی بودن مجازات ضرورت دارد که در صورت وقوع جنایت، بزهکار مسوول پرداخت دیه باشد. اما این اصل دارای استنثنائاتی است که یکی از این موارد پرداخت دیه از بیت المال می‌باشد. دامنه شمول مسوولیت بیت المال در برخی موارد از جمله در جنایات خطئی در حالاتی است که حتی بزهکار شناخته شده و در دسترس است. اما بنا به حکم شرع، مباشر در جنایت، ضامن پرداخت دیه نیست و بیت المال ضامن است و در سایر جنایات نیز در بعضی حالات با وصف عدم شناسایی جانی و عدم دسترسی به وی مانند کشته شدن در نتیجه اغتشاشات و آشوب‌ها که هویت جانی معلوم نمی‌باشد، شارع مسوول پرداخت دیه دانسته شده است. اما در پیوند با مسایل اجتماعی مواردی یافت می‌شود که علیرغم ورود ضرر نامشروع، مسوولیت پرداخت دیه و جبران خسارت به عهده شخص خاصی قرار نگرفته است و در متون فقهی و قانونی نیز بطور صریح در مورد آنها اظهارنظری نگردیده است که در اینگونه حالات با تکیه بر مبانی مسوولیت مانند قواعد فقهی «لایبطل دم امرء مسلم»  و «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» مسوولیت جبران خسارات را در جهت رعایت کرامت و حرمت انسان‌ها، تأمین عدالت اجتماعی، ارتقای امنیت عمومی و حمایت از بزه‌دیدگان در راستای بازسازی زندگی آنان بر عهده بیت المال دانست و در این راستا گام برداشت.

کلیدواژه‌ها

دیه؛ بیت المال؛ عامل انسانی؛ جنایت؛ فقه اسلامی

مراجع

قرآن کریم

1. ابن ادریس (1411ق). السرائر. قم: دفتر انتشارات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج3.
2. ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق). منلایحضرهالفقیه. قم: بی‎‌نا، ج4.
3. ابن فهد حلی(1413ق). المهذب البارع. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج5
4. آیین دادرسی مدنی.
5. بای، حسینعلی (1383). قلمرو مسوولیت بیت‌المال در پرداخت دیه. حقوقاسلامی، شماره 3.
6. حرعاملی، محمد بن حسن (1409ق). وسائل الشیعه. قم: موسسه آل البیت، ج18، 29.
7. حلبی، ابوالصلاح تقی‌الدین (1403ق). الکافیفیالفقه. اصفهان: کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین(ع).
8. حلی فخرالمحققین، محمد بن حسن (1387ق). ایضاح الفوائد. قم: موسسه اسماعیلیان، ج4.
9. حلی فخرالمحققین، محمد بن حسن (1409ق). شرایع الاسلام. تهران: انتشارات استقلال، ج4.
10. خمینی، سید روح الله (بی‌تا). تحریر الوسیله. قم: موسسه مطبوعات دارالعلم، ج2.
11. خوئی، سید ابوالقاسم (1396ق). مبانی تکمله المنهاج. قم: دارالهادی، ج2.
12. شهید ثانی (1410ق). الروضه البهیه. قم: داوری، ج9.
13. شهید ثانی (1416ق). مسالک الافهام. بی‌جا: پاسدار اسلام-موسسه المعارف الاسلامیه، ج15.
14. صاحب جواهر، محمدحسن (1367). جواهر الکلام. قم: دارالکتب الاسلامیه، ج42.
15. طباطبایی، سیدعلی (1404ق). ریاض المسائل. قم: موسسه آل البیت، ج2
16. طوسی، محمدبن حسن (1387ق). مبسوط. بی‌جا: مکتبه المرتضویه.
17. طوسی، محمدبن حسن (1400ق). النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دارالکتب العربی.
18. طوسی، محمدبن حسن (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج 10.
19. علامه حلی (بی‌تا). تحریر الاحکام. مشهد: موسسه آل البیت، ج2.
20. فاضل آبی(1408ق). کشف الرموز. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج2.
21. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
22. قانون مجازات اسلامی.
23. کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج7.
24. کلینی، محمدبن یعقوب (1429ق). الکافی. قم: دارالحدیث، ج 14.
25. کوفی، ابن ابی شیبه (1409ق). المصنف. بیروت: دارالفکر، ج 6.
26. مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحار الانوار. بیروت: دار احیاء التراث، ج32.
27. مفید، محمد بن نعمان (1413ق). المقنعه. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
28. مکارم‌شیرازی، ناصر (بی‌تا). استفتائات جدید. قم: نرم‌افزار مجموعه آثار آیه الله ناصر مکارم شیرازی،ج1.