کارکردهای مناسبت حکم و موضوع در دانش اصول فقه

مطالعات فقهی و فلسفی

مقاله 1، دوره 10، شماره 39، مهر 1398، صفحه 1-21   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ابوالفضل علیشاهی قلعه جوقی^{* 1}؛ مهدی دهقان سیمکانی²

¹دانشیار، گروه الهیات، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران

²دکترای الهیات، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران.

چکیده

قرینه «مناسبت حکم با موضوع» که از شیوه­های تفسیری متون شرعی با رویکرد توسعه­ایِ موضوع بوده، بیانگر رابطه­ای است که باعث می­شود، فقیه با اتکاء به فهم اجتماعی و نگاه عرف­گرایانه و در عین حال مورد تایید شارع، از لفظ به موضوع متناسب با حکم و یا حکم متناسب با موضوع منتقل شود و ظهور جدیدی برای نصوص شکل گیرد. مناسبت میان حکم و موضوع هرچند خود دلیل مستقلی نیست، ولی موجب شکل­گیری ظهور می­گردد، یعنی می­توان آن را از قرائن لبی متصل به کلام دانست که منشاء ظهور در دلیل لفظی می‌گردد. در تعابیر اصولیان، این قرینه که روش اصلیِ تنقیح مناط و الغای خصوصیت در دستیابی به موضوع واقعیِ احکام شرعی شمرده شده، بر پایه تنقیح ظهور عرفی، حجت است. در این پژوهش، ابعاد و زوایای تناسب حکم و موضوع و کارایی آن در مباحث گوناگون اصولی و نقش آن در دانش اصول فقه مورد ارزیابی قرار گرفت و مشخص شد که مناسبت حکم و موضوع در سرتاسر ابواب اصولی کارایی و نقشی موثر در استنباط احکام دارد.

کلیدواژه‌ها

اصول فقه؛ اطلاقات؛ عمومات؛ مناسبت حکم و موضوع

مراجع

قرآن کریم

1. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) ( 1403ق). معانی الأخبار. قم: دفتر انتشارات اسلامى.
2. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) (1409ق). من لایحضره الفقیه. ترجمه علی اکبر غفاری و محمدجواد غفاری و صدر بلاغی. تهران: نشر صدوق، ج3.
3. ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق) (1415ق). المقنع. قم: مؤسسة الامام الهادی.
4. ابن شهر آشوب، رشیدالدین محمد (1369ق). متشابه القرآن و مختلفه. قم: انتشارات دار البیدار، ج1.
5. ابن فارس، احمد بن فارس (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه، ج5.
6. ابن منظور، محمد بن مکرّم (1405ق). لسان العرب. قم: نشر الادب الحوزه، ج1.
7. اسفندیاری (اسلامی)، رضا (1396). قرینه مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام. فقه،شماره1، ص7-26.
8. اسفندیاری (اسلامى)، رضا (1387). قواعد کلى استنباط (ترجمه و شرح دروس فی علم الأصول). قم: مؤسسه بوستان کتاب، ج3،1.
9. اسکافى، محمد بن احمد (1416ق). مجموعة فتاوى ابن جنید. قم: دفتر انتشارات اسلامى، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه.
10. اسلامى، رضا (1387). قواعد کلى استنباط (ترجمه و شرح دروس فی علم الأصول). قم: مؤسسه بوستان کتاب، ج3،1.
11. اشرفی، سید حسن (1385). نهایة الإیصال(شرح فارسی اصول فقه). قم: انتشارات قدس، ج1.
12. اصفهانی، ابونعیم (1419ق). مسند ابوحنیفه. ریاض: انتشارات مکتبه الکوثر.
13. اصفهانى، محمدحسین (1404ق). الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة. قم: انتشارات دار احیاء العلوم الاسلامیه‏.
14. امامى خوانسارى، محمد (1352). تسدید القواعد. تهران: انتشارات شیخ محمد قوانینی.
15. انصاری، مرتضی بن محمد امین (1416ق). فرائد الاصول. قم: انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم، ج1،2.
16. انصاری، مرتضی بن محمدامین (1415ق). کتاب المکاسب. تحقیق لجنة تحقیق تراث الشیخ الاعظم. قم: مجمع الفکر الاسلامی، ج1،3،5.
17. ایازی، محمدعلی (1386)، ملاکات احکام و شیوه­های استخراج آن. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
18. برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371ق). المحاسن. قم: دار الکتب الإسلامیه، ج1.
19. بهبهانى، محمدباقر (1416ق). الرسائل الأصولیة. قم: موسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی‏.
20. تنکابنى، محمد (1385ق). إیضاح الفرائد. تهران: انتشارات مطبعه الاسلامیه(اخوان کتابچی)‏، ج2.
21. تونى، عبدالله بن محمد (1415ق). الوافیة فی أصول الفقه. قم: انتشارات مجمع الفکر الاسلامی.‏
22. حر عاملی، محمد بن حسن (1409ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه. قم: انتشارات مؤسسه آل البیت، ج18.
23. حسینی تهرانی، سید محمدحسین (بی­تا). رسالة حول مسألة رؤیة الهلال. مشهد: بیجا.
24. حسینی تهرانی، سید محمدحسین(1421ق). ولایت فقیه در حکومت اسلام. مشهد: انتشارات علامه طباطبایی، ج2.
25. حسینی سیستانی، علی (۱۴۱۴ق). الرافد فی علم الاصول. قم: مکتبه آیت الله سیستانی.
26. خویی، ابوالقاسم (1422ق). محاضرات فى أصول الفقه. قم: طبع موسسة احیاء آثار السید الخوئی، ج1.
27. دهقان، مهدی؛ علیشاهی، ابوالفضل؛ بهمن پوری، عبدالله (1396). تناسب میان حکم و موضوع با رویکردی به کارکرد ابزاری عرف. جستارهای فقهی و اصولی، شماره 2، ص81 - 107.
28. زرکشی، محمد بن بهادر (1415ق). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: انتشارات دارالمعرفه، ج2.
29. سیوطی، جلال الدین (بی­تا). الدر المنثور. بیروت: انتشارات دارالمعرفه، ج2.
30. شبیرى زنجانى، سید موسى ( 1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز، ج10.
31. شبیرى زنجانى، سید موسى ( 1419ق). کتاب نکاح. قم: مؤسسه پژوهشى راى‌پرداز، ج10.
32. صابری، حسین (1385). از مناسبت تا مذاق فقه، راه‌هایی به مقاصد شریعت. فقه و اصول، شماره 71،ص117-141.
33. صدر، محمدباقر (1391). بحوث فی شرح العروه الوثقی. نجف: انتشارات الآداب، ج2.
34. صدر، محمدباقر (1406ق). دروس فی علم الاصول. بیروت: دار الکتاب اللبنانی، ج1.
35. صدر، محمدباقر (1417ق). بحوث فی علم الاصول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ج1.
36. صدر، محمدباقر (1418ق). بحوث فی علم الاصول. قم: موسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ج1.
37. صنقور، محمد (1428ق). المعجم الأصولى. قم: انتشارات الطیار.
38. طباطبایى قمى، تقى (1371). آراؤنا فی أصول الفقه. قم: انتشارات محلاتی، ج1.
39. طوسی، محمد بن حسن (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه، ج1،6.
40. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام. قم: دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج3.
41. علیشاهی قلعه جوقی، ابوالفضل؛ ارژنگ، اردوان (1391). مناسبت حکم و موضوع، کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان. فقه و اصول، شماره91، ص67-86.
42. علیشاهی قلعه­جوقی، ابوالفضل؛ ناصری مقدم، حسین (1390). چیستی و کارکردهای مذاق شریعت. فقه و اصول، شماره 86، ص157 – 193.
43. فاضل لنکرانی، محمد (1430ق). دراسات فی الاصول. تقریر صمدعلی موسوی. قم: مرکز فقه الائمه الاطهار(ع) ،ج2.
44. فانی اصفهانی، علی (1401ق). آراء حول مبحث الألفاظ فی علم الأصول‏. قم: انتشارات رضا مظاهری‏، ج2.
45. فخر المحققین حلی، محمد بن حسن (1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القوائد. قم: انتشارات مؤسسه اسماعیلیان، ج2.
46. کلینى، محمد بن یعقوب (1407ق). کافی. تهران: انتشارات دار الکتب الإسلامیه، ج1،5،4.
47. مبلغی، احمد (بی‌تا). وجدان فقهى و راه‌هاى انضباط بخشى به آن در استنباط. فقه اهل بیت، شماره23، ص70-108.
48. محمدى، على(1387). شرح اصول فقه. قم: انتشارات دارالفکر، ج4.
49. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی (1389). فرهنگنامه اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
50. مشکینی، علی (1349). الرسائل الجدیدة و الفرائد الحدیثة. قم: انتشارات مطبعه پیروز، ج1.
51. مظفر، محمدرضا (1388). اصول الفقه. ترجمه علی شیروانی. قم: انتشارات دارالفکر، ج1.
52. مکارم شیرازى، ناصر (1424ق). کتاب النکاح. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام.
53. منتظری نجف‌آبادى، حسین على (1415ق). دراسات فی المکاسب المحرمه. قم: انتشارات تفکر، ج2.
54. نائینی، محمدحسین (۱۴۱۱ق). کتاب الصلاه. تقریر از محمدعلی کاظمی. قم: دفتر انتشارات اسلامی، ج1.
55. نوری، فضل الله (1414ق). رسالة فی قاعدة الضمان الید. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
56. همدانى، رضا (1416ق). مصباح الفقیه. قم: مؤسسة الجعفریة لإحیاء التراث و مؤسسة النشر الإسلامی.