مخالف خوانی و ترک ادب شرعی، خصیصۀ بارز سبکی تقی دانش

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 4، دوره 12، شماره 43، فروردین 1399، صفحه 95-124   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2020.672387

نویسنده

رجب توحیدیان

استادیار زبان و ادبیات فارسی ، واحد سلماس، دانشگاه آزاد اسلامی، سلماس، ایران

چکیده

تقی دانش از فضلا و ارباب قلم و از شعرای گمنامِ صاحب سبکِ سنت­گرای اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی است که تحت تأثیر اشعار و افکار شعرای سبک­ های: خراسانی، آذربایجانی، عراقی، مکتب واسوخت و بخصوص سبک هندی قرار گرفته است. در اشعار و غزلیات تقی دانش، با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی، دو نوع اندیشه و نگرش متضاد از هم (موافق­ خوانی و مخالف­ خوانی(آشنایی­ زادیی و هنجارشکنی) به چشم می­خورد، یعنی: زمانی نگرشش به عناصر و پدیده­ های شعری و شخصیت­ های مشهور داستانی و تاریخی و قرآنی و اسطوره­ای، همان نگرش کلیشه­ ای و تک بُعدی و تکرار شونده در سنت دیرینۀ ادبی( سبک­ های شعری خراسانی، آذربایجانی، عراقی) است، زمانی نیز با تأسی از شعرای سبک هندی نسبت به همان عناصر و پدیده­های شعری و  شخصیت­ های مشهور نگاه متفاوتی ابراز داشته به هنجارشکنی و مخالف­ خوانی پرداخته است. منظور از مخالف­ خوانی(آشنایی­ زادیی) در شعر تقی دانش، که از خصایص بارز سبکی وی بشمار می­ آید، آن است که با تأسی از شعرای سبک هندی، به جهت دستیابی به «معنی بیگانه» و فرار از سنت دیرینۀ ادبی، در خصوص معانی و مضامین کلیشه­ ای و تک بُعدی و تکرار شونده در عرف و هنجار ادبی و شخصیت­ ها و عناصر مشهور داستانی و قرآنی و اسطوره­ای از زوایه­ای غیر عرفی نگریسته و به خلاف آمد عادت در خصوص آنها به قضاوت می­ نشیند و در خصوص عناصر و شخصیت­ های مذهبی و قرآنی، با تأسی از شعرای سبک هندی، ترک ادب شرعی می­ کند. نگارنده در این پژوهش موارد مخالف­ خوانی( آشنایی­زادیی) و ترک ادب شرعی را از اشعار تقی دانش استخراج کرده و به ترتیب حروف الفبایی مورد بحث و بررسی قرار داده است. هدف از این تحقیق تعیین موارد مخالف خوانی( هنجار شکنی) و ترک ادب شرعی در محدودۀ شعر تقی دانش است. نتیجۀ تحقیق اینکه مخالف خوانی و ترک ادب شرعی در شعر دانش با تأسی از شعرای سبک هندی در حد قابل توجهی بکار رفته است.

کلیدواژه‌ها

تقی دانش؛ سبک هندی؛ سبک شناسی؛ مخالف‌خوانی(هنجارشکنی)؛ سنت ادبی؛ ترک ادب شرعی و زاویۀ دید

مراجع

کتاب­ها:

1. اسحاق، محمد (1363) سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر(دو جلدی)، ج2، مترجم اسماعیل برادران شاهرودی، تهران: نشر طلوع.
2. انوری، علی بن محمد (1376) دیوان(دوجلدی)، ج اول، به کوشش محمد تقی مدرس رضوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
3. برقعی، سید محمد باقر (1391) سخنوران نامی معاصر ایران(دو جلدی)، ج2، قم: نشر دارالعلم.
4. بیدل دهلوی، میرزا عبد القادر (1384) دیوان، دو جلدی، به تصحیح اکبر بهداروند، تهران: سیمای دانش.
5. تقوی، نصرالله (1317) هنجار گفتار( در فن معانی و بیان و بدیع فارسی)، تهران: چاپخانه مجلس.
6. حافظ، شمس الدین محمد (1374) دیوان، به اهتمام عبد الکریم جربزه دار، تهران: انتشارات اساطیر.
7. حسین پور چافی، علی.(1385)، بررسی و تحلیل سبک شخصی مولانا در غزلیات شمس، تهران: انتشارات سمت
8. حسینی، میرزا محمد باقر (1369) دیوان، سخنور سدۀ یازدهم و دوازدهم، ویراستۀ میر جلال الدین کزّازی، تهران: نشر مرکز.
9. خاقانی شروانی (1374) دیوان، به کوشش ضیاء الدین سجادی، تهران: انتشارات زوّار، چ پنجم
10. دانش، تقی(مستشار اعظم) (1383) دیوان(قصاید، هزار غزل، مقطعات)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
11. رودکی سمرقندی (1374) گزینۀ سخن پارسی 2، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
12. زاهدی، زین الدین جعفر (1346) روش گفتار علم البلاغه(معانی و بیان و بدیع)، مشهد: چاپخانۀ دانشگاه مشهد.
13. سجادی، سید علی محمد (1389) صائب تبریزی و شاعران معروف سبک هندی، تهران: پیام نور.
14. سعدی (1374) الف کلیات ، مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ محمد علی فروغی( ذکاء الملک)، مقدمه و شرح حال جلال الدین همایی، حواشی محمود علمی(درویش)، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
15. سعدی (1374) ب گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران:شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
16. سلیم تهرانی، محمد قلی (1349) دیوان، به تصحیح و اهتمام رحیم رضا، تهران: ابن سینا.
17. شاپور تهرانی (1383) دیوان از شعرای نامدار قرن یازدهم هجری، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمد رضا طاهری، تهران: نگاه.
18. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1391) رستاخیز کلمات (درس گفتار­هایی دربارۀ نظریۀ ادبی صورتگرایانِ روس)، تهران: انتشارات سخن.
19. شمس­العلمای گرگانی، حاج محمد حسین (1377) ابدع البدایع(جامع­ترین کتاب در علم بدیع فارسی)، به اهتمام حسین جعفری، با مقدمۀ جلیل تجلیل، تبریز: احرار.
20. شمیسا، سیروس(1374) الف سبک شناسی شعر، تهران: انتشارات فردوس.
21. ------، ----- ( 1374)  ب کلیات سبک شناسی، تهران: انتشارات فردوس.
22. صائب تبریزی (1375) دیوان(ج اول و دوم و سوم)، به اهتمام محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
23. طغرای مشهدی (1384) برگزیدۀ دیوان (ارغوان زار شفق)، به انتخاب محمد قهرمان، تهران: امیر کبیر.
24. غنی کشمیری (1362) دیوان، به کوشش احمد کرمی، تهران: انتشارات ما.
25. قاضی سعید قمی (1383) دیوان اشعار، به کوشش امیر بانو کریمی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
26. قبادیانی، ناصر خسرو (1380) دیوان اشعار، به اهتمام سید نصر الله تقوی، مقدمه و شرح حال سید حسن تقی زاده، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: انتشارات معین.
27. کلیم کاشانی، ابو طالب (1376) کلیات، دو جلدی، ج 1، به تصحیح و مقدمه و تعلیقات مهدی صدری، تهران: همراه.
28. گلچین معانی، احمد (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
29. محمدی، محمد حسین (1374) بیگانه مثل معنی(نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)، تهران: نشر میترا.
30. مخلص کاشانی، میرزا محمد (1379) دیوان، مقدمه، تصحیح و تحشیه حسن عاطفی، تهران: میراث مکتوب.
31. مسعود سعد سلمان (1374) دیوان، با مقدمۀ رشید یاسمی، تهران: انتشارات نگاه.
32. مشیر سلیمی، علی اکبر(1344) سخنوران نابینا یا کوران روشن بین، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی فریدون علمی.
33. واعظ قزوینی، ملا محمد رفیع (1359) دیوان، به کوشش سید حسن سادات ناصری، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علی اکبر علمی.
34. واعظ کاشفی سبزواری، کمال الدین حسین (1369) بدایع الافکار فی الصنایع الاشعار، تهران: مرکز.
35. وحشی بافقی (1377) کلیات دیوان، مقدمه: سعید نفیسی، تهران:انتشارات جاویدان.
36. وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر،(1394)،دیوان(دو جلدی)، ج دوم،تحقیق و تصحیح رقیه صدرایی،تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

مقالات:

1. توحیدیان، رجب  (1398) بررسی تأثر سبکی تقی دانش از حافظ شیرازی، بهارستان سخن(فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی، سال شانزدهم، شماره چهل و پنجم، صص: 136-115.
2. -------، ------ (1388) تضاد معانی و مضامین در دیوان صائب تبریزی، فصلنامۀ علمی پژوهشی اندیشه­های ادبی واحد اراک، سال اول از دورۀ جدید، شمارۀ دوم، صص:117-87.
3. -------، ------ و نصرتی، عبدالله (1391) تضاد معانی و مضامین و تناقض گویی در شعر کلیم کاشانی، فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال پنجم، شمارۀ چهارم، شمارۀ پی در پی 18، صص:72-57.
4. -------- ------ (1394) جویای تبریزی و معانی و مضامین متضاد در شعر وی، بهارستان سخن(فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، شمارۀ بیست و نهم، صص: 132-105.
5. --------، ------ (1395) مخالف خوانی و انحراف از نُرم در شعر بیدل دهلوی، فصلنامه مطالعات شبه قاره، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال هشتم، شماره بیست و هفتم، صص:42-25.
6. --------، ------ (1397) نگاهی به آرایه های بدیعی معنوی در غزلیات تقی دانش، زیبایی شناسی ادبی، فصلنامه علمی پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، دورۀ 9، سال شانزدهم، شماره 36، صص: 190-149.
7. --------، ------ (1392) هنجارگریزی معنایی، خصیصۀ سبکی کلیم کاشانی، بهارستان سخن(فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، سال نهم، شمارۀ 23، صص: 164-139.
8. حکیم آذر، محمد (1384) انحراف از نُرم در شعر صائب تبریزی، فصلنامۀ تحصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، سال، شمارۀ دوم، ص: 47.
9. --------، ----- (1385) هنجار شکنی در شعر صائب تبریزی، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، شمارۀ دوم، صص:45-44.
10. فلاح، مرتضی (1387) سه نگاه به مرگ در ادب فارسی، فصلنامۀ علمی- پژوهشی «پژوهش زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، شمارۀ یازدهم، ص:223.
11. مستعلی پارسا، غلامرضا و محمدامیر جلالی(1395) خیال و ترک ادب شرعی؛ تبیین پیوند مضامین مبتنی بر ترک ادب شرعی با مقولۀ خیال در متون تغزلی، مجلۀ شعر پژوهی بوستان ادب، دانشگاه شیراز، سال هشتم، شمارۀ چهارم، پیاپی 30، صص: 155 و 157 و 163-161.
12. منافی اناری، سالار (1377) عشق عرفانی، فصلنامۀ متن پژوهی ادبی، دانشگاه علامه طباطبایی، دورۀ 2، شمارۀ 5 و 6، ص: 45.
13. نجار نوبری، عفت، سجادی، علی محمد، ماحوزی، مهدی، طاووسی، محمود (1396) مخالف­خوانی یکی از ویژگی­های سبکی صائب تبریزی (بررسی موردی: مخالف­خوانی گل در شعر او)، فصلنامۀ سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، سال دهم، شمارۀ یکم، شماره پیاپی 35، ص: 64.
14. نیکو همت، احمد (1327)  زندگی و آثار دانش، مجلۀ ارمغان دورۀ بیست و سوم، شماره 2، صص: 73-66