بررسی تصرفات مولانا در حکایت های غنایی مثنوی با سه رویکرد متفاوت.

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

مقاله 2، دوره 9، شماره 33، بهمن 1398، صفحه 25-42   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

راضیه جان نثاری¹؛ مهدی نوریان^{* 2}؛ حسین مسجدی³؛ محبوبه خراسانی⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف اباد،دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد،ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف اباد،دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد،ایران

³دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور اصفهان

⁴دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی،واحد نجف اباد،دانشگاه آزاد اسلامی،نجف آباد،ایران.

چکیده

تردیدی نیست که مولانا در سرایش مثنوی، وام‌دار متون عرفانی و حکمی پیش از خود است. با وجود این، پاسخ به این پرسش که چرا مثنوی معنوی یکی از شاهکارهای بی بدیل ادب پارسی است، پرسشی است که سالها ذهن پژوهشگران این حوزه را متوجه خود کرده است. نبوغ داستان‌پردازی مولانا نسبت به اخلاف خود، یکی از دلایل برتری این اثر است. شاید هیچ شاعری مانند مولانا به این حد در دقایق داستانی تصرّف نکرده است. او گاه داستانی را قبض می‌دهد و در نهایتِ ایجاز و اختصار، بیان می‌کند و گاه حکایتی را بسط می‌دهد و آن را در چند صد بیت بیان می‌کند. در این مقاله، نگارندگان با احصای داستان‌های گسترش پذیرنده در مقایسه با مآخذ آن، به تحلیل چهار داستان مثنوی پرداخته‌اند و میزان تصرّفات مولانا را در ساختار حکایت، با رویکرد ایجاز و اطناب مشخص کرده‌اند تا تفوّق حکایات بسیط مثنوی در مقایسه با مآخذ آن، آشکار گردد. نتیجۀ به دست آمده نشان می‌دهد که قبض و بسط (ایجاز و اطناب) کاملاً آگاهانه و با اهداف مشخصی بوده است.
مولانا در داستان پردازی فکر کرده و اندیشیده داستان را می سراید.ساختار داستان ها دقیق است ، به طوری که هیچ عنصری از آن را نمی توان حذف کرد.و در نهایت همه حکایات اصلی و فرعی با پیوندی جدا نشدنی در رابطه با حکایات قبل و بعد از خود می آیند.

کلیدواژه‌ها

حکایات غنایی مثنوی؛ مآخذ داستان؛ تصرفات داستانی؛ قبض وبسط روایی؛ ساختار داستان

مراجع

1. اخوت، احمد (1371)، دستور زبان داستان، اصفهان: فردا.
2. اشرف‌زاده، رضا (1375)، قصۀ طوطی جان، تهران: صالح.
3. اکبری، مهرداد و کمالی، مهدی (1396)، «شگردهای قبض و بسط روایت در مثنوی معنوی»، فصل‌نامه ادبیات عرفانی و اسطور شناختی، شمارۀ 48، صص 75-39.
4. بارانی، محمد و محمودی، فاطمه (1386)، «مقایسۀ ساخت در حکایت تمثیلی از مثنوی مولوی و مصیبت نامۀ عطار»، نشریۀ زبان و ادبیات، پژوهش‌نامۀ ادب غنایی، شمارۀ 8، صص 26-5.
5. براهنی، رضا (1384)، قصه نویسی، تهران: البرز، چاپ چهارم.
6. بی نیاز، فتح الله (1387)، درآمدی بر داستان‌نویسی و روایت شناسی، تهران: افراز.
7. پورنامداریان، تقی (1369)، داستان‌های پیامبران در کلیّات شمس، جلد اول، تهران: مؤسّسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
8. تاج الدّینی، علی (1383)، فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشۀ مولانا جلال الدین، تهران: سروش.
9. تدین، مهدی (1384)، «تفسیر و تأویل نخستین داستان مثنوی»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره دوم، شماره 41، صص 43-1.
10. تودورف، تزوتان (1385)، نظریۀ ادبیات، ترجمۀ عاطفه طاهایی، تهران: اختران.
11. توکلی، حمیدرضا (1394)، از اشارت های دریا: بوطیقای روایت در مثنوی، تهران: مروارید.
12. جمال زاده، محمّدعلی (1385)، داستان‌های مثنوی (بانگ نای)، تهران : اطلاعات، چاپ سوم.
13. حمید، فاروق (1383)، «فنون قصّه سرایی در مثنوی مولانا جلال الدین رومی؛ آشفتگی یا توالی منطقی»، ترجمۀ عبدالرزاق حیاتی، نامۀ فرهنگستان، دورۀ 6، ش 3، شماره 23، تیرماه، صص 171-95.
14. خادمی، نرگس و قوام، ابوالقاسم (1390)، «شخصیت کنیزک در مثنوی مولوی»، فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی نقد ادبی، شماۀ 13، صص 115-91.
15. دهخدا، علی اکبر (1363)، امثال و حکم، تهران: امیرکبیر، چاپ ششم.
16. روضاتیان، مریم و میرباقری فرد، علی اصغر (1388)، «مقایسه تحلیلی سلامان و ابسال و شاه و کنیزک مثنوی مولوی»، مجله بوستان ادب، دانشگاه شیراز، دوره اول، شماره اول، صص 118-107.
17. زرین کوب، عبدالحسین (1366)، بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه ها و تمثیلات مثنوی، تهران: علمی.
18. ـــــــــــــــــــــــ (1366)، سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی، تهران: علمی.
19. ـــــــــــــــــــــــ (1370)، با کاروان حلّه، تهران: علمی، چاپ ششم.
20. زمانی، کریم (1386)، شرح جامع مثنوی معنوی، تهران: اطلاعات، چاپ بیست و چهارم.
21. سجادی، سیدضیاءالدین (1374)، حی‌بن یقظان و سلامان و ابسال، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.
22. سنایی، ابوالمجد (1383)، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، تصحیح محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران، چاپ ششم.
23. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372)، زبور پارسی، تهران: آگه.
24. ـــــــــــــــــــــــــ (1372)، مفلس کیمیا فروش، تهران: سخن.
25. صفوی، سیدسلمان (1388)، ساختار معنایی مثنوی، ترجمۀ مهوش السادات علوی، با مقدمۀ حسین نصر، تهران: میراث مکتوب.
26. عطار نیشابوری، فریدالدین (1384)، منطق‌الطیر، به اهتمام صادق گوهرین، تهران: علمی فرهنگی، چاپ بیست و دوم.
27. ــــــــــــــــــــــ (1386)، اسرارنامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم.
28. ــــــــــــــــــــــ (1387)، الهی‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ سوم.
29. ــــــــــــــــــــــ (1386)، مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چاپ دوم.
30. فروزانفر، بدیع الزمان (1382)، شرح مثنوی شریف، تهران: علمی- فرهنگی، چاپ یازدهم.
31. ــــــــــــــــــــ (1370)، مآخذ قصص و تمثیلات، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
32. محمودی، محمدعلی و ریحانی‌فرد، علی اصغر (1391)، تحلیل کهن الگویی حکایت «پادشاه و کنیزک» مثنوی بر اساس دیدگاه یونگ، پژوهش‌نامه ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال دهم، شماره 18، صص 166-145.
33. مولوی، جلال‌الدین محمد بلخی (1363)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد. ا. نیکلسون، به اهتمام نصر الله پورجوادی، تهران: امیرکبیر.
34. نظامی، الیاس بن یوسف (1381)، کلیات خمسه نظامی، تهران، امیرکبیر، چاپ هشتم.
35. نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمر (1388)، چهارمقاله، بر اساس نسخه محمد قزوینی، به اهتمام محمد معین، تهران: معین.
36. نوریان، مهدی (1370)، بازگو رمزی ... ، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارۀ 1، صص 165-153.
37. همایی، جلال الدین (1354)، مولوی‌نامه «مولوی چه می‌گوید»، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.