نهاد آموزش و پرورش و ضرورت اتخاذ سیاست هویتی جامع به‌منظور تقویت هویت ملی در ایران

فصلنامه تخصصی علوم سیاسی

مقاله 4، دوره 16، شماره 50، اردیبهشت 1399، صفحه 55-77   

نویسنده

مجید عباس‌زاده مرزبالی^*

دکتری علوم سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

مقاله‌ی حاضر‌ درصدد پاسخ به این پرسش است که نهاد آموزش و پرورش چگونه می‌تواند موجبات تقویت هویت ملی در ایران را فراهم نماید؟ به‌طورکلی به باور این پژوهش، نهاد آموزش و پرورش به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل در انتقال، بسط و اعتلای فرهنگ، نقش اساسی در تقویت هویت ملی دارد و به‌همین‌خاطر هیچ کشوری ازجمله ایران نمی‌تواند بدون بهره‌مندی از این نهاد به تقویت هویت ملی بپردازد. اما نکته اساسی در این‌جا این است ‌که نهاد مذکور در دوره جمهوری اسلامی در زمینه سیاست‌گذاری‌ هویتی، دارای ضعف‌‌ها و نارسایی‌هایی است‌ که بر کارکرد آن در زمینه ترویج هویت ملی تاثیر منفی گذاشته است. به‌طورکلی الگوی سیاست‌گذاری هویتی در نهاد آموزش و پرورش در دوره مذکور به‌دلیل گزینشی‌بودن و تاکید یک‌سویه بر بُعد اسلامیِ هویت ملی، نتوانسته است آن‌چنان‌ که باید، به تقویت گرایش بسیاری از ایرانیان نسبت به هویت ملی خود و درنتیجه، استحکام هویت ملی ایران کمک نماید. این مسئله اتخاذ سیاست‌ هویتیِ جامع و مناسب در این نهاد را ضروری ساخته است. براین‌اساس، دولت جمهوری اسلامی به‌عنوان متولی امر تعلیم‌و‌تربیت در ایران، تنها با اتخاذ سیاست‌ هویتیِ غیرگزینشی در نهاد آموزش و پرورش که در آن به همه ارکان و مولفه‌های هویت ملی ایران توجه شده باشد، می‌تواند به افزایش تعلق‌خاطر ایرانیان به هویت ملی خود و درنتیجه تقویت هویت ملی ایران کمک نماید. لازم‌به‌ذکر است که در این مقاله از روش توصیفی– تحلیلی بهره برده شده است.

کلیدواژه‌ها

هویت ملی؛ هویت ملی ایران؛ آموزش و پرورش؛ دولت جمهوری اسلامی؛ سیاست هویتی

مراجع

- آزاد ارمکی، تقی (1390). فرهنگ و هویت ایرانی و جهانی­شدن، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- احمدی، حمید (1382). «هویت ایرانی در گستره تاریخ»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 15.

- احمدی، حمید (1390). بنیادهای هویت ملی ایرانی: چارچوب نظری هویت ملی شهروندمحور، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.

- ازغندی، علیرضا (1386). «مدرنیته در آرای سیاسی برخی از اندیشمندان ایرانی»، فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 9 .

- اسمیت، آنتونی دی (1383). ناسیونالیسم: نظریه، ایدئولوژی، تاریخ، ترجمه منصور انصاری، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- اشرف، احمد (1395). هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی، ترجمه و تدوین حمید احمدی، تهران: نشر نی.

- ایزدی، صمد؛ شارع‌پور، محمد و قربانی قهرمان، راضیه (1391). «بررسی نقش برنامه درسی پنهان در ایجاد نگرش به اقتدار، تقویت هویت ملی و جهانی‌شدن»، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- بابایی‌فرد، اسدالله (1392). بحران هویت در جامعه معاصر ایران، تهران: چاپخش.

- بشیریه، حسین (1383 الف). عقل در سیاست، تهران: نگاه معاصر.

- بشیریه، حسین (1383 ب). «توسعه سیاسی و بحران هویت ملی» (مصاحبه)، در: داود میرمحمدی، گفتارهایی در هویت ملی ایران، تهران: موسسه مطالعات ملی.

- بیگدلو، رضا (1393). «ارزیابی انتقادی تاریخ­نگاری ناسیونالیستی در ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 58 .

- تاجیک، محمدرضا (1384). روایت غیریت و هویت در میان ایرانیان، تهران: فرهنگ گفتمان.

- جعفرزاده‌پور، فروزنده (1389). «کتاب‌های درسی و هویت ملی (فراتحلیل مطالعه‌های انجام‌شده درباره کتاب‌های درسی)»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 42 .

- جعفری، احمد و یزدانی، مرجان و قبادی، مجید (1393). «بررسی عوامل مرتبط با هویت ملی دانش­آموزان متوسطه شهر کرج»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 58 .

- حاجیانی، ابراهیم (1379). «تحلیل جامعه­شناختی هویت ملی در ایران و طرح چند فرضیه»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 5 .

- حافظ‌نیا، محمدرضا، کاویانی‌راد، مراد؛ کریمی‌پور، یداله و طاهرخانی، مهدی (1385). «تاثیر جهانی‌شدن بر هویت ملی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه‌های دولتی شهر تهران)»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال 2، شماره 3 و 4.

- خدایار، ابراهیم و فتحی هل‌آبادی، اعظم (1390). «هویت ملی در کتاب‌های درسی آموزش و پرورش، مورد مطالعه: دوره متوسطه»، در: مجتبی مقصودی، نهادهای اجتماعی و همبستگی ملی، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- خدایی، ابراهیم و مبارکی، محمد (1387). «سرمایه اجتماعی و هویت»، فصلنامه رهیافت‌های سیاسی و بین‌المللی، شماره 16.

- دهقانی، سیدجلال (1386). «گفتمان اصولگرایی عدالت در سیاست خارجی دولت احمدی‌نژاد»، دوفصلنامه دانش سیاسی، شماره 5.

- ربانی، جعفر (1381). هویت ملی، تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

- ربانی، جعفر (1382). «برنامه‌های درسی و شکل‌گیری هویت»، مجله علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه مشهد، جلد 4، شماره 1.

- رجایی، فرهنگ (1386). مشکله هویت ایرانیان امروز، تهران: نشر نی.

- رجب‌نسب، حمید (1384). «بررسی تئوریک توسعه، گوناگونی قومی و همبستگی ملی»، در: داریوش قمری، همبستگی ملی در ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- رهبری، مهدی؛ بلباسی، میثم و قربی، سیدمحمدجواد (1394). «هویت ملی در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ج.ا.ایران»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 61 .

- زهیری، علیرضا (1389). جمهوری اسلامی ایران و مسئله هویت ملی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

- زینال تاج، فرزانه؛ دهقانی، مرضیه و پاک‌مهر، حمیده (1393). «بررسی مقوله فرهنگ و قومیت در محتوای برنامه‌های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی»، مجله پژوهش‌های برنامه درسی، دوره 4، شماره 2 .

- شعبانی، رضا (1386). ایرانیان و هویت ملی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

- شفیعی­فر، محمد و خلیل­طهماسبی، نوذر (1395). «باستان­گرایی و هویت ملی؛ تجدد و استبداد منور: از دیدگاه سیدحسن تقی­زاده و مجله کاوه»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال 12، شماره 35.

- شمشیری، بابک (1387). درآمدی بر هویت ملی، شیراز: انتشارات نوید شیراز.

- شیخاوندی، داور (1380). ناسیونالیسم و هویت ایرانی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

- صادقی، علی‌اشرف و مرادخانی، همایون (1393). «برساخت گفتمانی هویت در کتاب‌های فارسی دوره ابتدایی»، جامعه‌پژوهی فرهنگی، سال 5، شماره 4.

- صالحی امیری، سیدرضا (1385). مدیریت منازعات قومی در ایران، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.

- صالحی امیری، سیدرضا (1389). تنوع فرهنگی و انسجام ملی، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.

- صالحی امیری، سیدرضا؛ نوبخت حقیقی، محمدباقر و ذره‌پرست ملک‌زاده، طاهره (1393). «بررسی عوامل مؤثر بر ارتقای هویت ملی دانشجویان (مطالعه موردی: دانشجویان مدیریت امور فرهنگی دانشگاه جامع علمی-کاربردی رشت)»، فصلنامه راهبرد اجتماعی فرهنگی، سال 3، شماره 11 .

- صالحی‌عمران، ابراهیم و شکیبیان، طناز (1391). «بررسی میزان توجه به مؤلفه‌های هویت ملی در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی»، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- عبدی، عطاءالله و لطفی، مریم (1390). «جایگاه هویت ملی در کتاب‌های درسی آموزش و پرورش، مورد مطالعه: کتاب‌های تاریخ دوره دبیرستان»، در: مجتبی مقصودی، نهادهای اجتماعی و همبستگی ملی، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- غرایاق زندی، داود (1394). نهادهای اجتماعی و همبستگی ملی در ایران، تهران: نشر میزان.

- قادرزاده، امید (1393). «آموزش و پرورش و هویت دینی و ملی (مطالعه پیمایشی دانش‌آموزان مقطع متوسطه شهر بانه)»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 59 .

- قاسمی، حاکم (1387). «همبستگی ملی در کتب درسی دوره ابتدایی (مورد مطالعه: کتب فارسی)»، فصلنامه مطالعات ملی، شماره 34. 

- قاسمی، علی­اصغر و ابراهیم­آبادی، غلامرضا (1390). «نسبت هویت ملی و وحدت ملی در ایران»، فصلنامه راهبرد، شماره 59.

- گودرزی، حسین (1387). تکوین جامعه­شناختی هویت ملی در ایران، با تاکید بر دوره صفویه، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- لقمان‌نیا، مهدی و خامسان، احمد (1389). «جایگاه هویت ملی در نظام آموزش و پرورش ایران»، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، دوره 3، شماره 2 .

- مجتهدزاده، پیروز (1387). دموکراسی و هویت ایرانی، تهران: انتشارات کویر.

- مقصودی، مجتبی (1391 الف). «مقدمه»‌‌، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- مقصودی، مجتبی (1391 ب). «بایسته‌های نظام آموزشی ایران در حوزه سیاست‌گذاری‌های هویتی و همبستگی ملی»، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- مقصودی، مجتبی (1391 ج). «سخن پایانی»، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- منصوری، علی و فریدونی، آزیتا (1391). «تبلور هویت ملی در کتب درسی – بررسی محتوایی کتاب فارسی دوره ابتدایی»، در: مجتبی مقصودی، هویت و همبستگی ملی در نظام آموزشی ایران، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- موحدی، عنایت­الله و کریمی، مجیدرضا (1398). «نقش ساختار سیاسی ایران در سیاست­گذاری فرهنگی در کتب جامعه­شناسی در آموزش و پرورش»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال 14، شماره 48.

- نظری، علی­اشرف (1390). «ایران فرهنگی، هویت و تمدن: ظرفیت سنجی معرفتی»، در: علی‌اشرف نظری، فرهنگ، هویت و تمدن از چشم‌انداز ایران فرهنگی، تهران: انتشارات تمدن ایرانی.

- نوشادی، محمودرضا؛ شمشیری، بابک و احمدی، حبیب (1390). «نقش و کارکرد کتاب‌های تعلیمات اجتماعی پنجم دبستان و سوم راهنمایی در شکل‌گیری هویت ملی»، فصلنامه پژوهش‌های برنامه درسی، شماره 1.

- Graff, H. J (1987). The Legacies of Literacy, Bloomington – Indiana: India University Press.

-  Smith, Antony (2000). The Nation in History; Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism, Polity oress.