بررسی و نقد بن‌مایۀ اساطیری دیو در منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر نظامی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 16، شماره 59، تیر 1399، صفحه 75-101   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

قدرت قاسمی پور^{* 1}؛ نصراله امامی²؛ مختار ابراهیمی³؛ پگاه تلاوری⁴

¹دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز

²استاد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز

³استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز

⁴دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه شهیدچمران اهواز

چکیده

اسطوره‌ها، به عنوان زیرساخت و پشتیبان فرهنگ در متون غنایی فارسی، نقش مهمی در بازنمایی خویش‌کاری شخصیت‌های روایی داشته است. در همین راستا، در روایت‌های اساطیری آفرینش، دیو و اهریمن با نقش نابودگری خود، در زیرساخت داستان سبب پس زدن شخصیت‌های اهورایی شده است. اگر از این زاویه به موضوع بنگریم، بن‌مایۀ دیو باعث غنای داستانی در هر دو منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر است و هر دو شاعر با تقابل نیروهای اهریمنی و اهورایی، شوق دوگانۀ خیر و شرّ را در ژرف‌ساخت روایت برجسته‌ کرده‌اند. در هر دو منظومه، روایت‌گر می‌کوشد با گفتار و رفتار شخصیت‌ها، اخلاق و حکمت را رنگ و نمای پیروزمندانه بزند، اما پردازش و پرورش نقش دیو در ژرف‌ساخت دو منظومه، یکسان نیست. مقالۀ حاضر، با روش تحلیلی و توصیفی، می‌کوشد خویش‌کاری بن‌مایۀ اساطیری دیو، در ظاهر و بطن روایت این دو داستان را بررسی و تعیین کند. در زیرساخت اسطوره‌ای منظومۀ ویس و رامین که نبرد میان اهریمن و اهورامزداست، اخلاق و حکمت اهورایی که «شاه‌موبد» نماد آن است، در برابر عشقِ ویس و رامین شکست می‌خورد، درحالی‌که در هفت‌پیکر نظامی، خرد اشراقی (اهورایی) و روح قدسی بر اهریمن نفس چیره می‌گردد. باید یادآوری کرد که نوع نگرش شاعر و فضای اندیشگانی پیشامتن، به‌ویژه اندیشۀ زرتشتی، زروانی و مانوی حاکم بر این دو منظومه، سبب تفاوت‌هایی در تصویرپردازی‌ها و روایت‌گری‌های داستان‌ها شده است.

کلیدواژه‌ها

ویس ‌و رامین؛ هفت‌پیکر؛ دیو؛ زروانی؛ مانوی

مراجع

کتابنامه

اسعد گرگانی، فخرالدین. 1349. ویس ‌و رامین. تصحیح ماگاسی تودوا و الکساندر گواخاریا. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1396. اسطوره آفرینش در کیش مانی. تهران: چشمه.

ابوالقاسمی، محسن. 1386. دین و کیش‌های ایرانی در دوران باستان. تهران: هیرمند.

الیاده، میرچا. 1392. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس.

ابن‌ندیم، محمّد‌بن اسحاق. 1381.الفهرست. تحقیق رضا تجدد. تهران: اساطیر.

باقری، مهری. 1393. «ایزد شیرسر در مهرپرستی غرب». جشن‌نامۀ فتح‌الله مجتبایی. به کوشش علی‌اشرف صادقی و ابوالفضل خطیبی. تهران: هرمس. صص204ـ183.

برزگر، محمّدرضا. 1379. «دیو در شاهنامه». متن‌پژوهی ادبی. ش13. صص100ـ76.

بنونیست، امیل. 1386. دین ایرانی. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. تهران: قطره.

بویس، مری. 1386.زردتشتیان، باورها و آداب دینی آن‌ها. ترجمۀ عسگر بهرامی. تهران: ققنوس.

بهار، مهرداد. 1384. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

پرتو، ابوالقاسم. 1388. اندیشه‌های فلسفی ایران. چ2. تهران: اساطیر.

پورنامداریان، تقی. 1386.رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. چ6. تهران: علمی و فرهنگی.

جلالی‌مقدم، مسعود. 1384. آئین زروانی. تهران: امیرکبیر.

دادگی، فرنبغ. 1369. بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.

رستگار ‌فسایی، منصور. 1383.پیکرگردانی اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی.

روتون، ک.ک. 1394. اسطوره. ترجمۀ ابولقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر مرکز.

روحانی، مسعود و محمّدرضا عنایتی. 1390. «قصه‌های دیوان در شاهنامۀ فردوسی». متن‌شناسی ادب فارسی. ش1. صص122ـ105.

ریاحی، زهرا و ناصر جباره. 1391. «بررسی کارکرد دیو در منظومه‌های پهلوانی پس از شاهنامه».شعرپژوهی. دانشگاه شیراز. س4. ش2.

زادسپرم. 1366. گزیده‌های زادسپرم. ترجمۀ محمّدتقی راشدمحصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زندبهمن‌یسن. 1370. تصحیح متن، آوانویسی، برگردان فارسی و یادداشت‌های محمّدتقی راشد‌محصل. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زنر، رابرت چارلز. 1384. زروان یا معمای زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــ . 1387. طلوع و غروب زرتشتی‌گری. ترجمۀ تیمور قادری. تهران: امیرکبیر.

ستاری، جلال. 1375.سیمای زن در فرهنگ ایران. تهران: نشر مرکز.

شعبانلو، علیرضا. 1391. «بازتاب اسطورۀ آفرینش در داستان اکوان‌دیو»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش26. صص132ـ111.

شهرستانی، محمّد‌بن عبدالکریم. 2003م. الملل و النحل. ج1. مقدمه و تعلیقات صلاح‌الدین الهواری. بیروت: الهلال.

عفیفی، رحیم. 1374. اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: توس.

گات‌ها. 1389. گزارش ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

متینی، جلال. 1363. «روایتی دیگر از دیوان مازندران». ایران‌نامه. نیویورک: بنیاد مطالعات ایران. ش1. صص134ـ118.

مسکوب، شاهرخ. 1396. درآمدی به اساطیر ایران. تهران: توس.

نظامی گنجوی، ابوحامد. 1376. هفت‌پیکر. تصحیح وحید دستگردی. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره.

ـــــــــــــــــ‌ . 1388. هفت‌پیکر. تصحیح برات زنجانی. چ4. تهران: دانشگاه تهران.

نیاگنجی، حجت‌الله؛ فرصتی جویباری، رضا و حسینعلی پاشاپاسندی. 1398. «تحلیل ساختاری کمال دیوان و امشاسپندان با نگاهی به آئین مزدیسنا و اسطوره‌های پیشاآریایی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س15. ش57. صص40ـ13.

نیبرگ، هنریک ساموئل. 1383. دین‌های ایران باستان. ترجمۀ سیف‌الله نجم‌آبادی. کرمان: دانشگاه شهید باهنر.

هالروید، استوارت. 1388.ادبیّات گنوسی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: اساطیر.

هینلز، جان. 1397.تاریخ اساطیری ایران. ترجمۀ ژاله‌ آموزگار و احمد تفضلی. تهران: سمت.

یسنا. 1387. تفسیر و تألیف ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.