تأثیر مرگ قاتل عمد بر ثبوت دیه در حقوق کیفری ایران

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 8، دوره 16، شماره 59، خرداد 1399، صفحه 179-202   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2020.673327

نویسندگان

مجید قورچی‌بیگی^{* 1}؛ علی ملکی²

¹استادیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران

²دانشگاه خوارزمی رشته فقه و حقوق جزا

چکیده

مرگ قاتل در قتل عمد یکی از موارد عدم امکان اجرای قصاص است؛ زیرا محل اجرای قصاص که همان جسم جانی است، با مرگ قاتل از بین می‌رود. پیرامون اینکه با مرگ قاتل علاوه بر قصاص، دیه نیز ساقط می‌شود یا باید به اولیای­دم مقتول پرداخت شود، از دیرباز میان فقیهان اختلاف‌نظر بوده است؛ برخی از فقیهان به سقوط دیه هنگام فوت قاتل در قتل عمد نظر داده‌اند؛ در مقابل عده­ای دیگر از فقیهان دیه را با تعذر قصاص ثابت دانسته‌اند و برخی قائل به‌تفصیل شده‌اند و دیدگاه­های بینابینی ارائه نموده­اند؛ این اختلاف آراء بر رویه تقنینی قانون‌گذار نیز تأثیر گذاشته است به‌گونه‌ای که قانون‌گذار پیش از تصویب قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 به سقوط دیه در صورت مرگ قاتل در قتل عمد نظر داده بود حال‌آنکه در این قانون جدید از رویکرد قبلی خود عدول نموده و ثبوت دیه را پذیرفته است. در این مقاله ادلّه موافقان، مخالفان و دیدگاه­های بینابین مورد بررسی و نقد قرار گرفته است و کیفیت شمول قاعده «هدر نشدن خون مسلمان» بر مسأله مرگ قاتل عمد تبیین شده است، به نحوی که قاعده مزبور دلیل ثبوت دیه دانسته شده است. همچنین این مقاله نشان می­دهد که مسؤول پرداخت دیه در سه فرض تعیین‌شده توسط روایات، مرگ قاتل در نتیجه­ی رفتار شخص ثالث و سایر موارد غیر از دو مورد مذکور متفاوت است.

کلیدواژه‌ها

قتل عمد؛ سقوط قصاص؛ مرگ قاتل؛ هدر نشدن خون مسلمان؛ دیه

مراجع

*­ قرآن کریم

1. ابن زهره، حمزة بن على حسینى‌، (1417)، غنیة النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، مؤسسه امام صادق علیه السلام‌، قم، چاپ اول.
2. اردبیلى، احمد بن محمد، (1403)‌،‌ مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، چاپ اول.
3. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1390)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، تهران، چاپ پنجم.
4. جمعى از مؤلفان، (بی­تا)، مجله فقه اهل‌بیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.
5. حاجی ده آبادی، احمد، (1391)، قواعد فقه جزا، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ سوم.
6. حلّى، ابن ادریس، (1410)، محمد بن منصور بن احمد‌، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ‌چاپ دوم.
7. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، ‌(1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ اول.
8. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، بی­تا تذکره الفقها، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم، چاپ اول.
9. حلّى، علامه، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى، (1413)، مختلف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌، قم، چاپ اول.
10. خمینى، سید روح‌الله موسوى‌، (بی­تا)، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول.
11. خویى، سید ابوالقاسم، (1394)، مبانی تکملة المنهاج، به اهتمام علیرضا سعید، خرسندی، تهران، چاپ پنجم.
12. ساریخانی، عادل، آقابابایی، اسماعیل و عطارزاده، سعید (1392) اجماع و نقش آن در استنباط احکام کیفری، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی، 9(32)، 27-48.
13. سبزوارى، سید عبد الأعلى‌، (1413)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌؛ مؤسسه المنار- دفتر حضرت آیة الله‌، قم، چاپ چهارم.
14. شاکری گلپایگانی، طوبی، (1381)، بررسی فقهی حقوقی قاعده لایبطل دم امرء مسلم، فصلنامه ندای صادق، شماره 26 و 27.
15. شیرازى،ناصرمکارم‌،(1424)،کتاب النکاح، انتشارات مدرسه امام على بن ابی‌طالب علیه‌السلام قم، چاپ اول.
16. طریحى، فخرالدین‌، (1416)، مجمع البحرین، کتاب‌فروشی مرتضوى، تهران، چاپ سوم.
17. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (بی­تا)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین قم، چاپ اول.
18. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌  (1414)، حسن‌، الرسائل العشر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، قم، چاپ دوم.
19. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیة، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، چاپ سوم.
20. طوسى، ابوجعفر، محمد بن حسن،‌ (1407)، تهذیب الأحکام، دار الکتب الإسلامیه تهران، چاپ چهارم.
21. عاملى، حرّ، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام‌، قم، چاپ اول.
22. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على‌، (1433)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، مجمع الفکر اسلامی، قم، چاپ اول.
23. عاملى، شهید ثانى، زین‌الدین بن على‌ (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیه، قم، چاپ اول.
24. علی­دوست، ابوالقاسم، (1391)، فقه و عقل، سازمان انتشارات فرهنگ و اندیشه اسلامی. تهران، چاپ پنجم.
25. عمانى، حسن­بن­على بن­ابى­عقیل­حذّاء‌،1413حیاة ابن أبی عقیل و فقهه، مرکزالمعجم الفقهی، قم، چاپ اول.
26. گ‍روه‌ پ‍ژوه‍ش‍ی‌ ح‍ق‍وق‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ اس‍لام‍ی‌ رض‍وی، (1383)، ق‍واع‍د ف‍ق‍ه‌ ج‍زایی، دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ اس‍لام‍ی‌ رض‍وی‌‏‫‏، مشهد، چاپ دوم.
27. محمدی، علی، (1391)، شرح اصول فقه، دارالفکر، قم، چاپ سیزدهم.
28. محمدى، علی، (1393)، شرح رسائل، دارالفکر، قم، چاپ ششم.
29. مرعشى نجفى، (بی‌تا)، سید شهاب الدین،‌ القصاص على ضوء القرآن و السنة، بی­نا، قم.
30. مظفر، محمدرضا، (1432)، اصول فقه، موسسه بوستان کتاب، قم، چاپ اول.
31. میرمحمدصادقی، حسین، (1392)، جرائم علیه اشخاص، میزان، تهران، چاپ دوازدهم.
32. نجفى، کاشف الغطاء، محمدحسین بن على بن محمدرضا، (1359)، تحریر الجمله، المکتبه المرتضویه، نجف، چاپ اول.
33. نجفی محمدحسن،(1404)،جواهرالکلام فی­شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.